WORLD+CULT

The Female Gaze: getraumatiseerde heldinnen

Bron: Indiewire

Hedwig van Driel werpt haar female gaze op tv-series en onderzoekt wat onze favoriete series en personages ons vertellen over onze overtuigingen, vooroordelen en blinde vlekken.

Let op: dit stuk is een analyse, waardoor er meerdere spoilers inzitten.

Afgelopen vrijdag werd door Netflix het tweede seizoen van Daredevil online gezet. Aardige serie. Er lopen zelfs een paar interessante vrouwelijke personages in rond. Maar eigenlijk is het vooral een mooi excuus om te praten over zijn boeiender collega: Jessica Jones.

Oppervlakkig gezien lijken de twee Marvel-personages rond wie Netflix tot nu toe series heeft gebouwd wel wat op elkaar. Allitererende namen (Daredevil heet in het dagelijks leven Matt Murdock), dode ouders, door een verkeersongeluk verkregen superkrachten. Waar Daredevil zich lustig wentelt in superheldenclichés kan je echter twijfelen of Jessica Jones wel een superheldenserie te noemen is.

Strak cartoonesk pakje? Als Trish, de beste vriendin van Jessica, een paars exemplaar omhoog houdt (een pak dat overigens door de stripversie van Jessica ooit wel werd gedragen) kan ze rekenen op een dodelijk sceptische blik. De enige scène waarin we haar zomaar iemand zien redden, is ze voor een baantje verkleed als sandwich. Een superheldennaam wil ze ook al niet. En dat is dan allemaal nog vóór het trauma waardoor Jessica een stevig drinkende, eenzame privédetective zonder illusies over haar eigen heldendom werd.

Traumaslachtoffer

Trauma: daar draait Jessica Jones eigenlijk om. En ja, mocht er al een donkerbruin vermoeden groeien: dat trauma is (ook) van seksuele aard. Bij feminist frequency-maakster Anita Sarkeesian veroorzaakte dat wel wat wrevel. Jessica is de eerste hoofdpersoon met superkrachten binnen het “Marvel Cinematic Universe” (ook wel MCU, de door Marvel zelf gemaakte films en series, die in een gezamenlijk universum plaatsvinden). Moet dat dan direct een slachtoffer van verkrachting en misbruik zijn? “Too often, a history of abuse is used as part of a female hero’s origin story, part of what gives them their strength,” aldus Sarkeersian.

Aan de andere kant: het is – helaas – niet alsof in ons universum verkrachting en huiselijk geweld zo zeldzaam voorkomen. Een wereld zonder seksueel geweld is zelfs voor mensen die een vliegende hamer en een superslimme robot bedachten kennelijk nét iets te ongeloofwaardig (en laten we niet beginnen over fantasy). Gelukkig is provocatie hier allerminst het doel: in de handen van Melissa Rosenberg zit Jessica Jones vol krachtige metaforen over genderverhoudingen, traumaverwerking en, ja, consent. Echt geschikt voor binge watching is het daardoor niet. Voor analyse leent het zich echter des te beter.

Ware liefde

De kracht van Jessica Jones begint al bij de slechterik. Kilgrave is sterfelijk. Hij is niet sterker dan de gemiddelde man. Hij heeft, in tegenstelling tot veel andere Marvel-slechteriken, geen overdaad aan body paint en geen plannen om de wereld over te nemen of te vernietigen. Toch is hij een van de engste tegenstanders ooit, omdat hij een superkracht bezit die haast wel móet corrumperen: als hij je opdraagt iets te doen, dan doe je dat. Dan wíl je dat zelfs heel graag doen. Gelukkig heeft Kilgrave alleen maar redelijke verzoeken: wie wil er nou niet een beker hete koffie in z’n eigen gezicht gooien?

Is het mogelijk voor zo iemand om een gelijkwaardige relatie aan te gaan? Kan er ooit sprake zijn van echte “consent” als elke slecht geformuleerde zin consent kan afdwingen? (Een citaat van Kilgrave waar ik tot mijn schaamte heel hard om moest lachen: “I once told a man to go screw himself. Can you even imagine?”) Is Kilgrave een monster geworden omdat hij fundamenteel slecht is, of kan je haast niet anders als je al bijna je hele leven lang alles krijgt wat je wil hebben?

Eén ding kan Kilgrave niet krijgen: de ongedwongen liefde van Jessica. Juist daarom wil hij haar natuurlijk des te meer. “Je weet niet eens wat liefde is,” bijt Jessica hem toe. Jawel hoor, antwoordt hij. “I am new to love, but I know what it looks like. I do watch television.”

De allure van de bad boy

Deze regel dialoog citeert Emily Nussbaum in haar stuk “Graphic. Novel.” over de serie. Ze wijst er ook op dat het niet zo vreemd is dat Kilgrave het idee heeft opgedaan dat stalken een prima manier is om een vrouw voor je te winnen. “Tweak Kilgrave’s banter, and he’d be a wealthy vampire who desires Jessica above any other woman, a man who is literally irresistible, as in ‘Twilight.’ Wrench it again, and they’d be role-playing ‘Fifty Shades of Grey.’” Sommige kijkers hebben het stereotype van de gevaarlijke man die alleen door de liefde van een vrouw hervormd kan worden zelfs zó geïnternaliseerd dat er een Kilgrave-fandom ontstond.

Dat is niet eens geheel onbegrijpelijk. David Tennant speelt Kilgrave met veel van de tics en charmes die hij ook als de tiende Doctor (uit Doctor Who) tentoonspreidde. Hij draagt stijlvolle kleding en weet zichzelf goed als slachtoffer te positioneren. Zelfs Jessica dreigt in de tweede helft van het seizoen te gaan twijfelen; ze weet hem “voor haar” te overtuigen om zijn krachten eens ten goede te wenden. Als ze bij hem blijft – en dus haar eigen geluk opoffert – kan ze misschien van de superschurk een superheld maken. Het is een oncomfortabele echo van wat er soms wordt gezegd na moordacties van eenzame mannen zoals Elliot Rodger en Andreas Lubitz: als één vrouw ze nou gewoon wat liefde had getoond… Daarmee negerend, natuurlijk, dat het achteraf juist heel verstandig was om hard de andere kant op te rennen.

Geloof vrouwen

Daarbij komt nog dat als Jessica terug was gegaan naar de man die haar dwong zich te kleden zoals hij wilde, haar dwong met hem naar bed te gaan en haar zelfs dwong iemand te vermoorden, ze nóg meer moeite zou hebben om de wereld te overtuigen van zijn misdaden. Het is allang uit onderzoek bekend dat het heel lastig is om uit een gewelddadige relatie te stappen en dat het vaak meerdere pogingen kost. Voor buitenstaanders echter is het vaak verdacht: zó erg zal het dan niet zijn geweest. Het hele seizoen lang vecht Jessica om geloofd te worden. Ze leek tenslotte verliefd en blij. Weet ze wel zeker dat ze het stiekem niet zelf wilde?

Het zijn vragen die verkrachtingsslachtoffers wel vaker horen. Het zijn vragen die veel slachtoffers zichzelf ook stellen. Hebben ze zich wel genoeg verzet? Was het echt geen misverstand? Kilgrave kan eerlijk zeggen dat Jessica het destijds allemaal prima leek te vinden. Maar in Jessica Jones wordt ook getoond hoe bizar die vragen eigenlijk zijn, doordat Kilgrave mensen ook andere dingen laat doen. Wilde je hem écht je mooie nieuwe jas geven? Wilde je echt je huilende kind aan de weg laten staan om als chauffeur voor hem te dienen? Door de krachten van Kilgrave is er geen onderscheid. Het monsterlijke is niet eens zozeer dat hij mensen aanzet tot (zelf-)destructieve dingen, of tot seks met hem. Het monsterlijke is dat jouw “consent” en autonomie voor hem geen enkele rol spelen: alleen wat hij wil doet er toe.

Toxische mannelijkheid

Witte mannen komen er sowieso een beetje karig vanaf in de serie. Kilgrave is een aanklacht op de nice guy en op charmante manipulatoren. Agent Will Simpson lijkt eerst een ander beeld te geven. Hij wordt door Kilgrave op Trish afgestuurd en weet haar bijna om het leven te brengen. Als de invloed van Kilgrave verdwijnt heeft hij heel erg spijt, zodanig dat hij zich opwerpt als koene ridder. Hij blijkt ook in bed te geven om het plezier van zijn partner. In een andere serie was hij de held geweest. Al snel verschijnen er echter barstjes in zijn harnas. Hij wil wel heel graag de leiding overnemen en ziet zijn oordeel en tactisch inzicht als superieur aan dat van Trish en Jessica. Uiteindelijk blijkt hij zijn verlangen om controle terug te winnen ronduit gevaarlijk.

 

Simpson blijkt ooit in een supersoldaatprogramma te hebben gezeten. Om sterk te worden gebruiken ze pillen: rood voor meer adrenaline, wit om te blijven ademen, blauw om te kalmeren. Simpson geeft de voorkeur aan de rode. De pillen komen direct uit de strip (Frank Simpson is in de strips de superslechterik Nuke). Maar de “red pill” is sindsdien (via The Matrix) geadopteerd als symbool door Men’s Rights Activists. Simpson kan gezien worden als kritiek op de toxische versie van mannelijkheid die door hen wordt gepropageerd – en de hele serie, zoals Arthur Chu beargumenteerde, als “our first identifiably post-Gamergate thriller.”

Rollenspel

Simpson is niet de enige die met agressie reageert op trauma en slachtofferschap. Trish – die misbruikt werd door haar moeder en weet wat Kilgrave Jessica heeft aangedaan – heeft zich aan het begin van de serie volop op Krav Maga gestort. Weerbaarheidstraining als verwerkingstrategie. Als ze later in de serie ook zelf de krachten van Kilgrave heeft ervaren (zowel via de aanval van Simpson als direct) wordt ze daar alleen maar aanhoudender in. Ze wil zich sterk voelen – paradoxaal, eigenlijk, want juist het verhaal van Jessica laat zien dat je (super)sterk kan zijn en toch slachtoffer kan worden.
Als Trish zelf zo’n rode pil van Simpson slikt is het een openbaring. Zó voelt het dus, om echte kracht tot je beschikking te hebben. De serie signaleert al echter direct dat deze toe-eigening van kracht niet tot veel goeds kan leiden: het is een kunstmatige high die kan leiden tot verslaving, geen structurele oplossing.

Ook via advocate Jeri Hogarth wordt er kritiek geleverd op mannelijkheid. Jeri (in de strip was het nog Jeryn, een man) is een lesbienne, het eerste openlijk homoseksuele personage in het MCU. Ze is een succesvolle professional. Maar een rolmodel? Niet bepaald: ze eigent zich oermannelijke clichés – zoals, zeg, het je vrouw bedriegen met je sexy jonge secretaresse – toe. De boodschap is duidelijk: toxic masculinity wordt niet minder toxic als het uitgevoerd wordt door een vrouw.

Onbreekbare buikspieren

Positievere alternatieven worden geleverd door de twee niet-witte mannen in het verhaal. Malcolm, de verslaafde buurman van Jessica, blijkt juist door zorgzaamheid een krachtige bondgenoot. Hij organiseert bijeenkomsten voor slachtoffers van Kilgrave en geeft een positief voorbeeld van traumaverwerking, dat niet primair op wraak gebaseerd is. Luke Cage, met wie Jessica aan bedbrekende seks doet en die zelf ook binnenkort ster van een Netflixserie is, heeft ook superkrachten, maar die zijn primair defensief in plaats van agressief: hij heeft een onbreekbare huid. Net als Kilgrave voelt hij zich aangetrokken tot Jessica vanwege haar kracht. Voor Kilgrave lijkt dat te zijn omdat hij wil aantonen dat hij ook een supersterke vrouw kan domineren. Voor Luke Cage is het omdat het voor hem eindelijk een gelijkwaardige relatie mogelijk maakt.

Universeel

Dat Melissa Rosenberg met Jessica Jones een verkenning van genderrollen heeft willen maken blijkt vooral ook uit één enkel woord: “Smile!” Dat zegt Kilgrave keer op keer tegen Jessica. Op een gegeven moment chanteert hij haar om elke dag een selfie naar hem te sturen – en hij staat erop dat ze daar vrolijk in glimlacht.

Elke vrouw die wel eens dit commando heeft gehoord, snapt door dat woordje precies wat voor man Kilgrave is: eentje die wil dat je er decoratief uitziet en dat je doet alsof je er blij van wordt om te doen wat hij wil. Een man die zijn eigen voorkeuren over hoe jij je gedraagt verkiest boven zelfexpressie.

Door dit soort details wordt Jessica Jones meer dan een serie over een supersterke vrouw. In plaats daarvan gaat het over mannen die recht menen te hebben op de liefde en onderdanigheid van vrouwen. Het gaat over hoe diep de invloed van een trauma op je leven kan zijn en over de verschillende manieren waarop mensen op trauma reageren. Het gaat om hoe belangrijk het is om consent van anderen te respecteren, en hoe ingrijpend het is als dat niet gebeurt.

Jessica Jones laat ook maar weer eens zien hoe belangrijk het is om af te wijken van het standaardmodel voor superhelden. Marvel heeft nog steeds geen film gemaakt met een vrouwelijke superheld in de hoofdrol: daarvoor moeten we nog tot 2018 wachten. Ze hebben meer films gemaakt met witte mannen die Chris heten in de hoofdrol dan er vrouwelijke superhelden in hun films verschijnen, punt, en het resultaat is grotendeels eenheids-, uh, worst. En toch blijkt dat met een kleine verandering – in dit geval gender – er als vanzelf interessantere, gelaagdere verhalen kunnen worden verteld. Over seksueel geweld en consent, in dit geval. Maar vast ook, als er méér series komen over afwijkende superhelden, over allerlei andere onderwerpen. In september debuteert de Netflixserie over Luke Cage. Het zou fantastisch zijn als die serie net zo veel zegt over ras en racisme als Jessica Jones over gender en seksisme.

5 Comments

5 Comments

  1. Pingback: Etgar Keret en de Evil Female Desired Object – Vileine.com

  2. Pingback: The Female Gaze: het simplistische feminisme van Tina Fey – Vileine.com

  3. Pingback: Popculturele FOMO | Hedwig van Driel

  4. Pingback: Instant Classic: Paper Girls – Vileine.com

  5. Pingback: The Female Gaze: vanzelfsprekende diversiteit in het Arrowverse – Vileine.com

Leave a Reply

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

VERS

We do not believe in the world empowering women.

We believe in women empowering the world!

Journalist, activist, game-changing artist, mind-body scientist, international solidarist?

Join the tribe

Copyright © 2020 Vileine

To Top