In 1970 loopt er een vreemde gedaante door New York. Een knappe jonge vrouw met een serene gezichtsuitdrukking op haar gezicht. Ze is op weg naar warenhuis Macy’s. Kalm en vastbesloten zet ze haar ene voet voor de andere. Toch kijken mensen vreemd naar haar; ze merkt dat ze haar het liefst willen ontwijken. Voorbijgangers slaan hun ogen neer en lopen met een boog om haar heen. Haar naam is Adrian Piper (1948). Ze draagt een shirt dat totaal gedoopt is in witte verf. Om haar nek hangt een bord met daarop de woorden ‘Wet paint’.
Het zou niet de eerste keer zijn dat New York kennis zou maken met een vreemde gestalte op straat. Adrian maakt ritjes met de metro – normaal gekleed, maar haar mond volgepropt met een witte handdoek die een stuk uitsteekt. In de foto’s die gemaakt zijn van deze ritten, kijken Adrian’s medepassagiers straal een andere kant op. Genegeerd worden is haar lot. Als Adrian een bezoekje brengt aan het Empire State Building, met een t-shirt aan dat een week in eieren, leverolie, azijn en melk heeft geweekt, zijn de reacties van de mensen op straat niet anders.
Wie is deze Adrian? Wat doet ze op straat met deze bizarre outfits en wat wil ze daarmee zeggen? De dan 22-jarige Adrian, geboren in New York in een welgestelde zwarte familie, studeert filosofie aan City College in New York. De discussies in de beschermde contreien van de collegezaal zijn haar echter niet genoeg. Niet in een tijd waarin Nixon Cambodja binnenvalt, de invloed van de Black Power-beweging groeit en de komst van de tweede feministische golf zich aankondigt. Met deze performances start Adrian, die voor haar studie filosofie ook kunst studeerde, een lange periode van performance art waarin zij onze ideeën, (voor)oordelen en stereotypen bestudeert. Met deze eerste serie, Catalysis (1970-1972), onderzoekt Adrian wat er gebeurt als je niet binnen maatschappelijke normen en kaders past. Vrouwen en zwarte mensen krijgen vaak geen stem in het publieke debat (vandaar de handdoek in de mond). Hoe maken wij andere mensen onzichtbaar door onze (voor) oordelen?
De oncomfortabele ander
Catalysis markeerde Adrians komst als één van de leden van de eerste generatie conceptuele kunstenaars. Voor conceptuele kunstenaars is het concept of het idee achter het kunstwerk leidend, in tegenstelling tot kunstenaars die in hun werk vooral mooie dingen willen maken. Voor Adrian is de confrontatie met het publiek noodzakelijk. Als hoogopgeleide vrouw met een uiterlijk dat niet eenvoudig in een hokje te passen is, is ras voor haar een belangrijk thema. (De zeer uitgebreide biografie op haar website vermeld dat Adrian 1/32 Madagassische, 1/16 Ibo (Nigeria), and 1/8 Oost- Indiaas is, naast voorouders die voornamelijk uit Duitsland en Groot-Britannië komen.)
In haar volgende serie performances, getiteld The Mythic Being (1973), bekijkt Adrian wat een nieuwe identiteit haar zou brengen. In de Mythic Being is Adrian weer die oncomfortabele ander, die de toeschouwers confronteert met hun eigen ideeën. Gewapend met een afropruik, een nepsnor en een grote zonnebril transformeerde Adrian als Mythic Being in een Afro-Amerikaanse man met een arm voorkomen. Juist deze mannen boezemen veel mensen angst in. Uit naam van de Mythic Being houdt Adrian haar publiek allerlei gewaagde stellingen voor. Zouden zij bevriend worden met de Mythic Being? Of is deze persoon juist de belichaming van alles dat zij haten en vrezen? Tegelijkertijd zijn de performances voor Adrian zelf ook een ontdekkingstocht; welke vrijheden zou zij hebben gehad als man?
De bril van Kant
Kunst is niet Adrians enige liefde; haar liefde voor filosofie is minstens net zo groot. Adrian haalt een PhD in Harvard in 1977 en blijft studeren, publiceren en lesgeven, tot ze in 1987 als eerste vrouw met een gemengde achtergrond wordt aangenomen als professor in de filosofie. Verrassend is het wellicht niet, dat Adrian ook in haar filosofische werk geïnteresseerd is in de manieren waarop wij de ander bekijken. Als haar grootste invloed noemt ze de Duitse filosoof Immanuel Kant, onder meer bekend geworden vanwege de ‘Kantiaanse’ bril; Kants overtuiging dat ieder mens een innerlijke bril heeft, die de werkelijkheid zoals wij die via onze zintuigen binnenkrijgen verdeelt in overzichtelijke blokjes (of hokjes?) informatie. Tot op de dag vandaag is Adrian actief als filosoof, als hoofdredacteur van het door haar opgerichte filosofische tijdschrift The Berlin Journal of Philosophy.
In de jaren ’80 verdwijnen haar alter ego en de vreemde kostuums; in toenemende mate is Adrian zelf het onderzoeksobject van haar kunst. Een beroemd werk is haar zelfportret met de veelzeggende titel Self-portret accentualting my negroid features (1981). Juist door zelf de nadruk te leggen op raciale kenmerken, laat Piper zien hoe vooroordelen kunnen uitgroeien tot stereotypen die moeilijk weg te krijgen zijn. Ras is ook het thema in een ander werk van Adrian uit deze tijd, Cornered (1988). In deze installatie zit de bezoeker in een klein klaslokaal te kijken naar een video. Op de video zien we Adrian, keurig gekleed in een blauwe trui, haar haar opgestoken en parels om haar nek. Maar Adrian is niet de brave juf die ze lijkt. Want ze zegt: “I’m Black. Now, let’s deal with the social fact and the fact of me stating it together.” Adrian zegt dat ze zich omsingeld, cornered, voelt in een samenleving die keer op keer witte mensen bevoordeelt boven zwarte, terwijl onderzoek heeft uitgewezen dat de meeste Amerikanen ook zwart bloed hebben als gevolg van de rassenvermenging tijdens de slaventijd. Aan het eind van de video vraagt ze de kijkers dan ook: “So how do you propose we solve it? What are you going to do?”
Eind jaren ’80 grijpt Adrian wederom terug op de performance art. Dit keer subtieler, hoewel net zo venijnig. Gewapend met kleine kaartjes, haar Calling Cards (1986-1990), gaat Adrian naar sociale aangelegenheden. Borrels, openingen van tentoonstellingen, gelegenheden waar het publiek overwegend wit is. Zodra iemand een racistische opmerking maakt, krijgt deze persoon een kaartje in de hand gedrukt. De tekst erop begint met: “Dear Friend/I am black./I am sure you did not realize this when you made/laughed at/agreed with that racist remark.” Hij eindigt met: “I regret any discomfort my presence is causing you, just as I am sure you regret the discomfort your racism is causing me.” Ook hier vormen zwarte mensen geen geluidsloze minderheid die stilletjes onrecht ondergaat, maar een groep die voor zichzelf opkomt en zich uitspreekt.
“Retirement from being black”
In de jaren’90 en ’00 gaat Adrian door met deze lijn van werken. Nog altijd die conceptuele kunstenaar maakt ze collages, video-installaties, schilderijen en foto’s, die steeds weer ‘confronterende therapieën bieden’ aan haar publiek. Sommige critici kunnen haar werk niet waarderen; ze vinden het te confronterend. Een recensent merkt op dat Adrian ‘the touch of a sledgehammer’ heeft. En waarom legt ze voortdurend de nadruk op zwart leven? Alsof het leven van witte mensen eendimensionaal en simpel is? Verdienen witten ook geen genuanceerdere behandeling? Adrian kan niets met deze interpretaties; ze beschuldigt critici er regelmatig van niet naar haar werk te kijken, maar naar haar als persoon en de intenties achter haar werk. Wellicht is dat een reden waarom ze in 2005 definitief naar Berlijn verhuist.
In Europa kondigt ze nog een andere breuk aan: haar zwart-zijn gaat met pensioen. In een statement op haar website verkondigt ze in 2012 dat ze voor 6,25% grijs is, hierbij haar 1/16 Madagassische afkomst erend. Voor het overige gedeelte beschouwt ze zichzelf als Anglo-German American, overeenkomstig met haar achtergrond. “Please join me in celebrating this exciting new adventure in pointless administrative precicion and futile institutional control!” Hoe grappig dit statement ook is, Adrian is wel degelijk serieus. In 2013 trekt ze haar werk terug uit een tentoonstelling op de New York University die zwarte artiesten samenbrengt. Waarom moeten zwarte artiesten altijd weer afgezonderd van andere kunstenaars gepresenteerd worden? “Perhaps a more effective way to ‘celebrate [me and my] work […] might be to curate multi-ethnic exhibitions that give American audiences the rare opportunity to measure directly the groundbreaking achievements of African American artists against those of their peers in ‘the art world at large,” schrijft Adrian in haar toelichting aan de curator.
Adrian maakt nog steeds kunst. Onlangs, in 2015, werd ze onderscheiden als ‘Beste kunstenaar’ op de Biënnale van Venetië. Aanleiding voor deze prestigieuze prijs was haar installatie The Probable Trust Registry. Aan drie officieel uitziende balies konden bezoekers zich registreren door een belofte te doen over hun manier van leven. De beloftes luidden: “I will mean everything I say”; “I will do everything I say I will do” en “I will always be too expensive to buy.” Hoewel ras geen rol meer speelt in deze en andere recente werken, blijven Adrians vragen nagenoeg hetzelfde. Wat voor mens wil je zijn? Hoe wil jij je leven inrichten? En welke keuzes maak je hierin?
Prangende vragen van een kunstenaar die nooit bang is geweest om de confrontatie aan te gaan. Om mensen geen fijn gevoel te geven. Om lelijke dingen te maken, die pijn doen en die je liever niet wil zien of horen. Compromisloos en eerlijk. In een wereld waarin acceptatie van de ander ontzettend ingewikkeld is, de grenzen van jouw eigen groep steeds veiliger aanvoelen en de buitenwereld steeds bozer wordt, is Adrians werk hard nodig. Iedereen heeft vooroordelen. Iedereen heeft een Kantiaanse bril van binnen. Maar Adrian kan ons helpen deze bril te herkennen en mogelijk de glazen een beetje op te poetsen, zodat we allen helderder zien.
Pingback: Visionaires: woorden zijn een schuilplaats voor Audre Lorde – Vileine.com