Om bovenstaande vraag te beantwoorden, moet je de vraag eerst zelf uiteen trekken. Wat staat hier nu eigenlijk? Succesvol. Wat is dat? En wat is oud? Wanneer ben je oud? Biologisch oud? Sociaal gezien oud? Wanneer ben je succesvol? Hoe kun je die twee combineren? Ben je succesvol oud als het je lukt een zeer lange tijd te leven? Of moet je die tijd dan ook in goede gezondheid doorbrengen? Of ben je pas succesvol oud als je er op je oude dag nog altijd toe doet? Kun je überhaupt wel succes hebben als ‘oude oma’ in een maatschappij die het jong-zijn verheerlijkt?
Het technische verhaal
Fysiologisch gezien spelen bij het ouder worden de mitochondria een rol. Een mitochondrion is een compartiment van een cel waarbinnen een heleboel processen plaatsvinden, die voornamelijk te maken hebben met de stofwisseling. Bij organismen die zuurstof gebruiken, zoals de mens, is er sprake van ‘oxidatieve fosforylering.’ Dat zou ik uitgebreid kunnen uitleggen, maar het belangrijkste is dat er zuurstof omgezet wordt tot water, en uiteindelijk tot een fosfor genaamd ATP, die de belangrijkste speler is in de stofwisseling in je cellen.
Allemaal leuk en aardig, maar wat heeft dat te maken met ouder worden? Tijdens deze elektronentransportketen treden er reactieve zuurstofverbindingen op, die ROS (reactive oxygen species) worden genoemd. Dat gebeurt altijd, maar als het buitensporig veel gebeurt spreken we van ‘oxidatieve stress.’ Naast ROS zijn er ook nog ‘vrije radicalen’ in de cel. Dat zijn verbindingen die niet helemaal lekker zijn gegaan: in het proces van watervorming zijn de verkeerde aantallen waterstof- en zuurstofatomen aan elkaar gaan zitten, waardoor er geen goede ‘paren’ zijn gevormd. Samen zorgen de ROS en de vrije radicalen voor het verouderingsproces, doordat ze alle delen van de cel beschadigen. Het meeste kan de cel zelf herstellen, maar juist bij het mitochondrion ligt het moeilijker: mitochondria hebben hun eigen DNA (mtDNA) en daardoor een veel beperkter arsenaal aan herstelmogelijkheden dan het menselijk DNA. Hierdoor zijn beschadigingen aan het mitochondrion vaak onherstelbaar. Door die onherstelbare beschadigingen functioneert het mitochondrion niet goed meer, waardoor het proces van zuurstof naar water verstoord is (respiratory chain dysfunction). Door die verstoring worden er meer ROS geproduceerd en raakt het mitochondrion steeds verder beschadigd. Zo heb je een vicieuze cirkel: het onomkeerbare proces van ouder worden.
Binnenkort komt de eerste duizendjarige
Zo word je dus ouder. Maar is dat succesvol? Volgens Aubrey de Grey niet. De Grey werkt aan onderzoek waarin de schade aan de mitochondria hersteld kan worden, steeds opnieuw, zodat je niet ouder wordt. De Grey is een groot voorstander van de levensverlenging: zijn werk is erop gericht dat je niet terechtkomt in het biologische proces van ‘aftakeling,’ waardoor je oneindig lang kunt leven. Naar eigen zeggen heeft De Grey geen ethisch argument nodig, terwijl zijn grootse missie juist veel vragen oplevert: als iedereen oneindig oud wordt, hoe gaat dat dan in de toekomst? Er is nu al overbevolking en het is niet ondenkbaar dat de bevolking nog explosiever zal groeien dan hij nu al doet. Als het krijgen van een kind slechts een klein onderdeel van je leven vormt, zullen er nog meer mensen zijn die uit die korte tijd het maximale halen; meer kinderen dus. Ook kan er een disbalans ontstaan binnen het ecologisch systeem, wanneer één organisme uit het systeem zichzelf zo aanpast dat het eindeloos voortleeft. Zijn we dan verplicht de andere organismen ook zo aan te passen dat zij eeuwig kunnen leven? Moeten we zorgen dat vrouwen langer kinderen zouden kunnen krijgen, aangezien de tijd tot hun menopauze relatief kort zal duren en de levensloop van de mens er vermoedelijk heel anders uit gaat zien? En hoe zit het met het zelfbeschikkingsrecht? Op dit moment moet je in het geniep beslissen voor de zelfgekozen dood, tenzij het lijden ondraaglijk is. Voor het overgrote deel worden gedachten aan zelfdoding met behulp van therapie en medicatie zo veel mogelijk weggenomen, omdat je overduidelijk niet in je goede doen bent als je niet lijdt, maar wel nadenkt over het beëindigen van je leven. Maar hoe zit dat als je oneindig leeft? Het lijkt aannemelijk dat je met een oneindig leven ook zelf mag kiezen wanneer het mooi geweest is, maar tegelijkertijd is het een illusie te denken dat jouw leven alleen jou aangaat. Je bent immers een onderdeel van de maatschappij en als je zo lang leeft zal je aandeel groter worden; meer mensen kennen je, meer mensen zullen je gaan missen. Hoe gaan we daar de balans in vinden? En wat van degenen die denken dat het sterven juist de verlossing is? Zullen er meer religieuze oorlogen uitbreken, omdat de wetenschappelijke mogelijkheden het lijden van de mens tot in het oneindige uitstrekken, terwijl dat Gods plan helemaal niet was? Veel, heel veel vragen dus, en geen antwoorden.
Terror management
De technologie die volgens De Grey op ons wacht is een utopische, waar een heleboel over gezegd moet worden. Los van alle implicaties van zijn geambieerde technologieën kun je je afvragen of De Grey wel gelijk heeft als hij zegt dat ouder worden barbaars is. Zelf ben ik niet zo’n fan van het ‘eeuwige leven’ – ondanks dat ik dan de tijd zou kunnen nemen om mijzelf eindelijk eens gitaar te leren spelen. De benadering van het ouder worden als een ziekte ondermijnt immers biologische processen. Nu is het wel zo dat die processen versneld kunnen worden door gedrag: overmatig alcoholgebruik, overgewicht, te veel blootstelling aan de zon etc. Dat wil echter niet zeggen dat het proces zelf ‘slecht’ is. De reden dat wij het ouder worden vrezen is vanwege onze onvermijdelijke dood, aldus de sociale wetenschappers. Aangenomen wordt dat wij de enige wezens zijn die ons bewust zijn van onze dood en dat we hierdoor in een permanente angst verkeren voor dat moment. Daartegen verweren we ons door middel van ‘terror management’: het vasthouden aan culturele geloofssystemen en door het creëren van vormen van eigenwaarde. Daarom vereren we de jeugd alsof jong zijn een prestatie is en proberen we er zelf zo jong mogelijk uit te blijven zien. We ontkennen in alles dat we oud worden en doodgaan.
Het verhaal dat je jezelf vertelt
In de film Opening Night van John Cassavetes kun je op een fantastische manier zien hoe terror management werkt en hoe we de dood uit alle macht proberen te ontkennen. Opening Night gaat over Myrtle, een actrice die de rol van een oudere vrouw moet spelen. Vroeger was zij de schone dame, nu voor het eerst een ‘vrouw van middelbare leeftijd.’ Ze heeft moeite met de rol en tot overmaat van ramp is ze getuige van de dood van een jonge, vrouwelijke fan (die geheel toevallig ook nog op Myrtle lijkt). Een fantasieversie van de fan komt tot leven in Myrtle’s gedachten; eerst lieflijk en gezellig, maar steeds grimmiger, totdat Myrtle zich genoodzaakt ziet korte metten te maken met haar fantasie. Wat Opening Night zo goed maakt is dat het de tweeledigheid van ‘agisme in beeld brengt. Er is het verhaal over ouder worden dat we elkaar vertellen, het externe narratief: oude mensen zijn lelijk, gerimpeld, ze kunnen niet zoveel meer, ze takelen af, ze zijn niet sexy, ze tellen niet meer mee etc. Het moment dat we verhalen vertellen over oude mensen is het moment dat er iets bijzonders gebeurt. Het komt vrijwel niet voor dat het personage van een verhaal toevallig een oud iemand is, zoals je ook vrijwel nooit een personage tegenkomt dat toevallig een handicap heeft of zwart is of moslim; het zijn juist die elementen van de identiteit die het personage verklaren. Het geïnternaliseerde narratief (het verhaal dat je vertelt om jezelf aan jezelf uit te leggen) heeft niet zo veel boodschap aan dat soort verhalen: dat verhaal verandert alleen maar wanneer jij verandert of om uit te leggen hoe je hetzelfde bent gebleven. Juist het feit dat Myrtle zich nu moet identificeren met de rol van de oudere vrouw die ze speelt, zorgt ervoor dat ze zich moet gaan vereenzelvigen met het oud zijn, terwijl dat in haar verhaal helemaal niet voorkomt. En dat probleem heeft natuurlijk niet alleen Myrtle. Niemand heeft ‘oud zijn’ in zijn sprookjesboek staan, omdat we uit alle macht ontkennen dat we oud kunnen zijn of oud zullen worden.
Het hele verhaal
Meer dan wat dan ook hebben we om succesvol oud te kunnen worden dus behoefte aan een productief verhaal over ouderdom. De sociale obsessie met jeugdigheid en de discriminatie en marginalisatie van ouderen, met name oudere vrouwen, zorgt ervoor dat we nu geen coherent verhaal aan onszelf kunnen vertellen. Het ene moment zijn we nog jong en tellen we mee, het volgende moment zijn we oud. Basta. Alsof we van een rups in een mot veranderen. Er missen pagina’s in het verhaal die de transitie uitleggen, als die er al is, en in de pagina’s die over zijn wordt een buitengewoon onprettig verhaal verteld, dat we met de beste wil van de wereld niet aan onszelf kunnen uitleggen. Terwijl we juist wanneer we ouder worden behoefte hebben aan coherentie in ons narratief, willen we kunnen uitleggen hoe ons verleden, ons heden en onze toekomst samenhangen. In de maatschappij zullen we dus op zoek moeten naar een narratief dat wel productief is, één waarin ouderen nog mee doen, er mogen zijn, sexy en aantrekkelijk zijn, zich niet hoeven te verschuilen onder dikke lagen anti-rimpelcrème, maar lekker grijs en oud mogen worden. We kunnen beginnen met niet iedere vrouw die oud is een oma te noemen. Misschien heeft ze niet eens kinderen, laat staan kleinkinderen. Het is gewoon een vrouw. En misschien toevallig oma. We kunnen beginnen met niet langer te ontkennen welke economische waarde opa’s en oma’s hebben. Hoeveel grootouders passen niet een dag of meer per week op de kleinkinderen zodat papa en mama kunnen werken? We kunnen beginnen ons af te vragen waarom je in sommige sectoren niet mag doorwerken na je pensioen. Omdat je dan arbeidsplaatsen bezet houdt? Ja, en als je straks duizend wordt, moet je dan de resterende 933 jaar van je leven golfen en geraniums kweken? Er valt veel te behalen door het proces van ouder worden op een andere manier te gaan bezien, en vooral door oud worden, aftakelen en de dood niet met elkaar te vereenzelvigen. Het zijn drie verschillende dingen, die vooralsnog in al onze verhalen in één of andere vorm zullen voorkomen. Laten we daarom zorgen dat we er een goed verhaal over kunnen vertellen. Dan hoeven we niet aan de alcohol, zoals Myrtle.
