Het was natuurlijk een kwestie van tijd voordat Frida (officieel Magdalena Carmen Frida Kahlo y Calderón) onderdeel zou worden van deze rubriek. Frida Kahlo (1907-1954) is, mede door de naar haar genoemde film waarin Selma Hayek haar vertolkt, één van de meest beroemde vrouwelijke kunstenaars ter wereld. Of je haar nu op t-shirts, mokken of posters ziet, haar monobrauw, doordringende ogen en bloemrijke kapsel herkent menig man en vrouw van heinde en verre.
Het heeft ongetwijfeld te maken met haar in-en-in persoonlijke schilderijen, die haar leven, pijn en persoonlijke gedachten prijsgeven. Frida kon, naar eigen zeggen, niet anders: “Ik schilder mijn eigen realiteit. Het enige dat ik weet is dat ik niet anders kan, ik schilder wat er in mijn hoofd opkomt zonder verder nadenken.”
Vrijgevochten temperament in mannenkleren
Frida’s leven is, mede dankzij de levendige voorstellingen hiervan, op haar vele schilderijen bekend. De ongemakken van haar ziekte (polio in haar jeugdjaren) en haar heftige auto-ongeluk, waarbij ze onder meer haar rug en haar bekken brak, met jarenlange operaties, chronische pijn onvruchtbaarheid tot gevolg. Haar vrijgevochten temperament, in mannenkleren, met sigaar en drank of luid vloekend, haar affaires met mannen èn vrouwen, haar trots op haar moederland Mexico en de verwijzingen naar de prekoloniale cultuur in veel van haar werk. Maar met name haar relatie met de beroemde muralist Diego Rivera, de onverbeterlijke charmeur en rokkenjager, die Frida eindeloos stimuleerde haar schilderen serieus te nemen en mogelijk nog vaker haar hart brak door talloze affaires, maken Frida in ons collectieve geheugen een veelkleurige persoon.
Meer dan genoeg stof voor een boeiend film- of romanpersonage. Vanwege haar ongewone levenswandel en onafhankelijke levenshouding is Frida – vanaf het moment dat haar werk mede dankzij haar eerste biograaf Hayden Herrera vanaf begin jaren ’80 meer bekendheid krijgt – een grote inspiratiebron voor schrijvers, componisten, schilders en vele anderen. Voor veel vrouwen is Frida een feministe, een vrouw die zich niet aanpaste aan de heersende normen en waarden van haar tijd en rucksichtslos haar eigen stem volgde. Anderen roemen haar intieme beschrijvingen van (vrouwelijke) levenservaringen, zoals miskramen, onthechting en liefdespijn. Politiek geïnteresseerden noemen Frida – vanwege haar liefde en verbeelding van de klassiek Mexicaanse cultuur – een derde wereld cultureel nationalist avant la lettre en benadrukken haar politieke overtuigingen – Frida was respectievelijk een communist, trotskist en stalinist.
Kunnen we iemand leren kennen door haar kunst? In Frida’s geval absoluut. Bertram Wolfe, een vriend van haar en Diego, noemde Frida’s schilderijen “zo intiem… dat we eenvoudig haar leven en persoonlijkheid vanuit haar werk kunnen reconstrueren.” In plaats van verder in te gaan op een biografische schets, is een nadere blik op een aantal van haar schilderijen interessanter. Zij vertellen als geen ander het verhaal van deze bijzondere kunstenaar.
Het persoonlijke…
Frida’s eerste schilderij, gemaakt terwijl zij gedurende ruim een jaar aan bed gekluisterd was om te revalideren na het busongeluk dat haar leven veranderde, vormde het begin van lange serie zelfportretten die ze gedurende haar hele leven zou blijven schilderen. Zonder uitzondering staart dezelfde Frida ons aan. Soms vergezeld door aapjes, planten of vogels, meestal met alleen haar gezicht zichtbaar, maar ook Frida’s hele lichaam wordt afgebeeld. soms centraal in het schilderij, soms als onderdeel van een grotere voorstelling. In die zin kan je het begrip ‘zelfportret’ breder opvatten. Frida’s werk werd, door de fantasierijke voorstellingen, al snel bestempeld als ‘surrealistisch’, maar Frida heeft dit label altijd verworpen. “Ik heb nog nooit dromen geschilderd, enkel mijn eigen realiteit.” In haar dagboek noteerde Frida ooit dat zij degene is die van zichzelf is bevallen. Zichzelf heeft geboren, als het ware. En dat is wellicht een verklaring voor de lange reeks met portretten; een eindeloze zoektocht naar haar ware identiteit, hopende dat deze zich via haar schilderijen aan haarzelf zou openbaren.
Een opvallend schilderij dat je veel over Frida kan vertellen is echter geen zelfportret; Frida is slechts een klein onderdeel van een voorstellen met allerlei aspecten van haar leven. Het schilderij, getiteld Lo que el agua me dio (Wat het water me gaf) laat Frida’s voeten in een badkuip zien. In het grijze badwater zien we een verdronken Frida, door een dunne lasso waarop een miniatuur danser en insecten op koorddansen boven water gehouden. De witte en de bruine vrouw symboliseren haar gemengde afkomst (haar vader was Duits en haar moeder Mexicaans), de verloren Mexicaanse jurk, het skelet en een dode kanarie laten de vergankelijkheid van leven zien. Hoewel Frida zelden reflecteerde op haar schilderijen, vertelde ze aan haar vriend Julien Levy dat dit schilderij over het verstrijken van de tijd gaat, het afscheid nemen van dingen zoals kinderspelletjes in bad of vaststaande ideeën over je toekomst. Frida maakte het werk in 1938.
… wordt politiek…
In feministische literatuur wordt gesproken over de afnemende grens tussen het persoonlijke en het politieke. Omdat Frida’s werk haar zoektocht naar zelfbeschikking weergeeft en zonder scrupules haar ervaringen als vrouw op het doek zet, zeggen sommigen dat haar werk in die zin ook een politiek statement is. Haar vrouwelijke generatiegenoten hadden immers geen middelen om deze ervaringen weer te geven. Nu denk ik niet dat Frida in de meeste van haar schilderijen een politiek statement wilde maken. Dat zij politiek bevlogen was, staat echter buiten kijf. Als student had zij al belangstelling voor de nieuwe politieke ideeën uit die tijd (onder meer het communisme) en hoewel ze in 1907 geboren was, claimde ze vaak dat haar geboortejaar 1910 was, het jaar waarin de Mexicaanse Revolutie startte. Onder invloed van haar man Diego, een fervent communist die in zijn grote muurschilderingen regelmatig de toenemende industrialisatie en bijhorende ideeën over de strijd tussen arbeiders en kapitalisten toonde, sloot ook Frida zich aan bij de Communistische Partij van Mexico.
Maar de idealen van Frida op een land gericht waren, dan was dit op Mexico. Gedurende haar bijna tien jaar in de Verenigde Staten – waar Diego veel schilderopdrachten kreeg – werd haar heimwee naar en bewondering voor haar moederland steeds groter. In haar werk bracht zij dit tot leven. Een van de schilderijen die haar heimwee weergeeft is Autorretrato en la frontera entre Mexico y los Estados Unidos (Zelfportret op de grens tussen Mexico en de Verenigde Staten). Aan de kant van Mexico regeren de krachten van de natuur en de cyclus van het leven. In de aarde groeien planten, bloemen en groenten. Aan de kant van de VS (of Gringolandia zoals Frida het land noemde) zijn slechts fabrieken te vinden. De generator die aan de kant van de VS staat, maar zijn energie uit de planten uit Mexico haalt, voedt de steen waarop Frida staat, een Mexicaanse vlag in haar hand. Frida kon enkel dankzij de herinnering aan haar land overleven in het land van de Amerikanen. Ook na haar terugkeer in Mexico eind jaren ’30 bleven Mexicaanse thema’s een belangrijk onderdeel van haar werk.
Gedurende haar leven groeide haar politieke overtuiging, terwijl haar andere wankele zekerheiden steeds verder afbrokkelden. Haar tumultueuze huwelijk werd, ondanks een scheiding en het tweede huwelijk tussen haar en Diego, nooit stabiel. De vele operaties die zij vanaf de jaren ’40 onderging deden iedere hoop op verlossing van pijn teniet en vergrootten haar overtuiging dat lijden een onlosmakelijk onderdeel van haar leven vormde. Toegeven dat ze ziek was, deed Frida echter nooit. “Ik ben niet ziek… ik ben gebroken… maar ik ben blij om te leven zolang ik kan schilderen.” Tegen het einde van haar leven verloor ze dit vermogen steeds meer. De schilderijen uit die tijd missen de vaste hand en de zorgvuldigheid van haar eerdere werk. De hevige pijnmedicatie die ze slikte droeg hier ongetwijfeld aan bij. Niet meer te kunnen schilderen betekende zichzelf niet meer te kunnen uiten en te ontdekken, naar mijn mening de belangrijkste activiteit waarmee Frida haar moeilijke leven kon dragen. In een van de laatste passages van haar dagboek vinden we de beroemd geworden quote: “Ik hoop dat het heengaan vol vreugde is en ik hoop nooit meer terug te keren.” Niet snel hierna stierf ze, na een lang ziekbed, in 1954.
Niet iedereen heeft het vermogen om zich creatief uit te drukken op de manier waarop Frida dit deed. Maar haar constante bestudering van haar eigen emoties en gedachten en het lef waarmee zij deze, hoe pijnlijk ook, aan het canvas toevertrouwde, kan ons allen inspireren in de zoektocht naar wie we zijn.
