WORLD+CULT

Anti-moeder: weg met het ideologisch moederschap

Barbara Nieuwkoop heeft twee kinderen gebaard en vraagt zich af of ze moeder is. Het moederinstinct bestaat niet en de mythe van moederliefde is een leugen. Haar onbehagen met de opdringerige levensstijl heeft de activiste in haar wakker gemaakt. Zij pleit voor het afschaffen van De Moeder.

In het huidige moederdiscours, voor zover ‘moederschap’ al openlijk als discours erkend en niet als natuurlijk gegeven aangenomen wordt, is het nodig om andere geluiden te laten horen. We weten al sinds 1981 (door de artikelen van Elizabeth Badinter) dat moederinstinct en moederliefde sociale constructies zijn, en toch is een beperkte invulling van ‘het moederschap’ dominant in Nederland. Dat is voor veel vrouwen bepalend voor hun identiteit en geeft het ze bestaansrecht: het beeld dat moederschap enkel geluk en vervulling oplevert en dat elke vrouw een natuurlijke moeder is. Dit eenzijdige beeld kan gezien worden als propaganda voor ‘de perfecte moeder.’ De keuze voor wel of geen kinderen is geïdealiseerd en vanuit een maatschappelijk moraal dwingend opgelegd, met allerlei consequenties voor vrouwen en de mate van vrijheid die zij daarbij ervaren.

Het boek Regretting Motherhood, met daarin spijtbetuigingen van 23 moeders, laat echter een ander geluid horen. Het is geschreven door Orna Donath, een Israëlische sociologe. Haar boek heeft in Duitsland tot veel media-aandacht geleid. Na een interview met de auteur verschenen er in blogs en boeken, zoals Die Mutterglück-Lüge, Wenn Mutter sein nicht glücklich macht en Die falsche Wahl, verhalen van vrouwen die zich door familie en omgeving gedwongen voelden kinderen te krijgen. Er zijn artikelen over gepubliceerd in de Engelse The Guardian en ook Frankrijk en Zwitserland – maar in Nederland is er nog nauwelijks over geschreven.

Breken met de eenheid tussen moeder en kind

In het boek maken alle 23 vrouwen een heel duidelijk onderscheid tussen het onderwerp, de kinderen, en de ervaring, de maatschappelijke rol die hoort bij het moederschap. Hun spijt gaat over het innemen van die rol. Of, zoals de auteur zelf zegt in een interview: “Ik wil geen moeder zijn, dat is wat anders dan geen kinderen willen hebben.” Het is een belangrijk onderscheid, omdat het over de beleving en gevoelswereld van de autonome vrouw gaat. Donath stelt dat het onderscheid tussen moeder zijn en kinderen hebben voor velen kunstmatig is, en dat moeder en kind vaak als een solide eenheid worden gezien, waarbij de emoties van de moeder veelal in dienst staan van het kind.

Toch is dat onderscheid heel wezenlijk. Donath verhaalt verder: “Het zijn werkelijke belevingen en gevoelens van vrouwen van vlees en bloed. Ervaringen die integratief proberen te zijn en niet passen binnen: je houdt van je kinderen en hebt geen spijt of je houdt niet van je kinderen en je hebt spijt. Onze innerlijke wereld is veel genuanceerder dan een maatschappelijk opgedrongen realiteit.” Zij gelooft dat het erkennen van dit onderscheid een grotere diversiteit oplevert in het sociaal-emotionele landschap.

“Er bestaat geen twijfel, ik ben werkelijk een fantastisch goede moeder. Het is pijnlijk te moeten zeggen. Ik bedoel, ik ben een moeder die haar kinderen belangrijk vind, ik hou van ze, ik lees boeken en laat me professioneel begeleiden, ik doe mijn uiterste best dat ze een goede opvoeding krijgen met veel warmte en liefde. Desondanks haat ik het om moeder te zijn. Ik haat de rol, die ik altijd moet zijn, die grenzen moet zetten, die moet bestraffen. Ik haat het dat mijn vrijheid beknot is, dat ik niet spontaan kan zijn.” Aldus Sophia, moeder van twee kinderen van één en vijf jaar.

De sociale waarde van spijt

In de huidige tijd wordt steeds openlijker gesproken over persoonlijke ervaringen. Emoties hebben ook culturele betekenis, zoals zichtbaar werd in het collectieve verdriet dat we voelden voor de nabestaanden van de MH17. Een samenleving ontwikkelt waarden en normen, die op hun beurt effect hebben op individuele emoties. Het loont om bepaalde emoties te hebben, want daaruit volgen sociaal aanzien of sociale acceptatie. Spijt is een voorbeeld van zo’n sociaal rendabele emotie, maar ook van hoe de rentabiliteit afhangt van de situatie en het onderwerp. Zo is spijt over een misdaad van belang in de rechtspraak. Als er spijt wordt getoond, kan dat een positief gevolg hebben op de straf die iemand krijgt opgelegd.

Spijt komt altijd achteraf. In veel gevallen gaat het over iets wat er niet meer is of nooit gaat komen door een specifieke activiteit (iets welbewust achterwege laten kan ook als zodanig gezien worden). Spijt gaat dan om het omgaan met de consequenties van een zelf tot stand gebracht verlies. Het is geaccepteerd als het over een onderwerp gaat dat in het verleden ligt. De antwoorden op “Waar heb je spijt van?” aan mensen op hun sterfbed bevestigen het ideaal van ‘de goede moeder’ of ‘de goede vader’ met de strekking: “Ik had meer tijd willen doorbrengen met mijn kinderen.” De spijt van de moeders uit het boek van Donath is ook retrospectief, maar er is een essentieel verschil: het moederschap als ingenomen maatschappelijke positie is er nog steeds en zal er morgen ook zijn. Spijt biedt dan geen kans op een afsluiting, want die positie blijft en moet worden blijven ingenomen. Spijt wordt zo een emotie waarmee geleefd wordt, elke dag, elk moment.

Het halve verhaal over moederschap

In de beeldvorming rondom moederschap blijft deze levende, altijd actuele vorm van spijt onbesproken. Ik heb zelden een vraag horen stellen of iemand spijt had van moederschap, of dat de spijt een optie is voor moeders die het leven met een kind als heel zwaar ervaren. Er hangt rond moederschap een positivistische cultus. Veel verhalen gaan niet verder dan de light-versie van ambivalentie van moederschap.

In Donath’s boek antwoordt Erika, moeder van vier kinderen en grootmoeder, op de vraag waarom ze, als ze het over mocht doen, misschien één kind zou willen hebben: “Ik heb geen enkele eenvoudige dag in mijn leven gehad. En ik kom niet uit een ruziemakende familie. Het gaat niet om geld. Het gaat om één eenvoudige dag tijdens het grootbrengen van mijn kinderen.”

Donath erkent – als één van de weinigen – de emoties van moeders met spijt, en ze bekritiseert de machtssystemen die vrouwen ervan weerhouden om eigenaar te zijn van hun behoeften, fantasieën, lichamen, verlangens, gedachten en emoties. Als de maatschappij voor vrouwen maar één optie presenteert, namelijk het moederschap, waarin een leven zonder kinderen altijd spijt oplevert en een leven met kinderen nooit, dan is er sprake van misleiding en kunnen vrouwen niet vrij een keuze maken en afwegen welke ze het minst angstaanjagend vinden. Zo wordt de fantasie ingeperkt en zien we niet de vrouwen die geen moeder zijn geworden en daar geen spijt van hebben, noch de moeders die wel spijt hebben. Sociale manipulaties kunnen worden ondermijnd door het zichtbaar maken van alternatieven. Het niet-hebben van kinderen hoeft niet alleen maar het resultaat van een pijnlijk proces te zijn.

De complexiteit van de spijt-ervaring

In de interviews van Donath en ook in veel literaire biografieën over moederschap is verlies een centraal thema: verlies van het zelf, van gevoel van vrijheid en controle en van tijd. Rachel Cusk omschreef in A Life’s Work haar gevoelens als jonge moeder als ontzetting, woede en verlies. Het zijn vooral deze emoties die publieke reacties opwekken, maar wat mij opvalt in haar boek is vooral Cusks kwetsbaarheid en de tederheid voor haar dochter. Inmiddels is er meer fictie geschreven die verhaalt over de intense ervaringen van jonge moeders, zoals door Maria Sveland ( “Mijn lieve mannetje, mijn beste vriend, mijn onbedwingbare bezettingsmacht”). Ook zijn er meer non-fictieboeken verschenen over dit onderwerp, zoals van Elisa Albert (“Klein rotzakje, laat me in godsnaam met rust, zodat ik in bad mijn polsen kan doorsnijden en rustig kan sterven”).

Spijt komt in geen van deze boeken voor. Het onderzoek van Donath laat echter zien dat dit niet betekent dat spijt niet in de context van moerschap thuishoort. ‘Spijt’ is als begrip niet eenduidig en kent verschillende nuances en gradaties van herkenbaarheid. Eén van de geïnterviewden zegt dat als haar kind “Mama” roept, ze om zich heen kijkt om te zien welke moeder het bedoelt. Zij heeft niets met het concept of de rol. Ik ken een moeder die pas na zeven jaar kon zeggen dat haar kinderen bij haar hoorden. Een andere moeder zei dat ze naar haar kinderen kan kijken en dat ze ver weg kunnen voelen, alsof het vreemden zijn.

IMG_7198

Voor een aantal van de geïnterviewden was er vanaf de eerste week na de geboorte spijt. Voor andere werd het pas duidelijk na vele uren van therapie. Eén vrouw vertelt aan Donath dat, hoewel zij heel graag kinderen wilde, ze spijt kreeg omdat ze voelde dat ze haar kind eenzelfde walgelijke jeugd bezorgde vanwege haar uiterlijk. Sommige moeders zijn juist apart van hun kinderen gaan wonen om betrokken te blijven. In fictie zijn de verhalen over moeders die hun kinderen verlaten schaars. Doris Lessing schrijft in haar autobiografie dat ze haar twee jonge kinderen heeft verlaten – onvergeeflijk – om in Rhodesia te gaan schrijven. De avond voor vertrek vertelt ze haar kinderen dat dit een oprechte keuze is om deze lelijke wereld mooier en beter te maken, zodat haar kinderen in een rechtvaardigere wereld kunnen leven. Haar besluit was oprecht en raakt aan de complexiteit van ouderschap.

Keuze – geen keuze

Moederschap heeft zeker biologische aspecten. Doris Lessing zei tegen haar vader, die haar vroeg waarom ze twee kinderen verliet en toch nog een derde kind kreeg, dat het moeder natuur was, die de vele miljoenen doden compenseerde. Maar is moederschap daarmee logischerwijs ook inherent aan vrouw-zijn? Voor veel vrouwen over de hele wereld en van verschillende sociale groepen lijkt het er wel op. Zij ervaren niet de vrijheid van een keuze. Ze worden gedwongen, met zachte of harde hand, om moeder te worden en om meer kinderen te krijgen dan ze eigenlijk zouden willen. In haar onderzoek onderscheidt Donath drie groepen vrouwen:
1. Vrouwen die onder dreiging van een scheiding, hetgeen in veel religieuze gemeenschappen ondenkbaar is, kinderen kregen. De door haar ondervraagde vrouwen stelden dat het kiezen was tussen een slechte en een hele slechte keuze.
2. Vrouwen voor wie het krijgen van kinderen een automatisme was. Ze hebben zich nooit afgevraagd of ze wilden trouwen en kinderen krijgen. Zij voelden moederschap nooit als een keuze maar als een vanzelfsprekendheid of natuurlijk gegeven.
3. Vrouwen die heel graag kinderen wilden. Kinderen zouden hun leven completer maken.

Van de 23 vrouwen die Donath geïnterviewd heeft, hebben er een paar gekozen om niet meer dan één kind te krijgen. Voor Israëlische begrippen is dat een moedige daad. Gemiddeld heeft een gezin daar 3.03 kinderen en de norm om moeder te worden is zeer dwingend. Dit is echter een algemeen verbreide norm. In Engeland en Australië riepen regeringsleiders op om voor de natie meer kinderen te krijgen, in Nederland waren het de katholieken die aanspoorden tot grote gezinnen voor een grotere kerkgemeenschap. Dat moederschap toch niet uitsluitend een kwestie van moeder natuur is, maar een verschijnsel is dat er op verschillende sociaal-historische momenten anders uitziet, blijkt uit demografische gegevens. De Chinese één-kind-politiek is een bekend voorbeeld. Inmiddels is in veel westerse landen de maatschappelijke druk om veel kinderen te krijgen veranderd. In Nederland zie je dan ook steeds vaker gezinnen (in welke samenstelling ook) met één kind.

Een dubbele moraal?

Dat immigranten hun kinderen verlaten om hier te werken, vinden we prima. De vele Oost-Europese, Filippijnse en Indonesische vrouwen die hier komen om geld te verdienen voor hun kinderen en veelal ook andere gezinnen onderhouden, is een geaccepteerd fenomeen. Ook het vanwege economische of maatschappelijk dingende redenen afstaan van je kind voor adoptie wordt niet of nauwelijks veroordeeld. Hoewel de beweging hetzelfde is, namelijk het weggaan bij de kinderen, is een Nederlandse vrouw die haar kinderen verlaat of vrijwillig afstaat echter wel een slecht mens.

De hashtag #regrettingmotherhood ontstond nadat het boek in het Duits was vertaald en er veel over werd gesproken op televisie. Reacties waren veelal veroordelend; aan het gevoel van spijt worden betekenissen gegeven zoals onverschilligheid, vijandelijkheid, haat, verwaarlozing en gewelddadigheid. De acceptatie van de spijt van deze vrouwen betekent ook een acceptatie dat een moeder niet vanzelfsprekend naar een positief eindpunt beweegt. Het lijkt met de snelheid van social media lastig om de zorgvuldigheid en juiste ruimte te creëren voor deze emotie, die gericht is op het moederschap en niet de kinderen. Moederschap is ook in Nederland geframed door een sociaal-cultureel normenstelsel dat de eenheid tussen moeder en kind veronderstelt. Maar hier zou toch, vooral door moeders, bij zo’n delicaat onderwerp de zorgvuldigheid en sensitiviteit bewaard moeten kunnen worden.

2 Comments

2 Comments

  1. Pingback: 365 dagen Vileine: leven, liefde en lessen! – Vileine.com

  2. JDV

    23 juli 2017 at 18:49

    Het moederschap is idd cultureel ingeslopen in onze beleving van onze cultuur. In 1780 waren er in Parijs 21.000 geboorten en volgens de politierapporten van toen, vertrokken er voor 2 jaar ca 20.000 baby’s naar het platte land om opgevoed te worden door een min. Vrouwen waren er toen van overtuigd dat dit borstvoeding de moeder zo hard zou verzwakken dat ze het niet zou overleven.
    Ik stel me wel de vraag, net zoals Dolto dit deed, hoe de kinderen deze ‘verlatenheid’ moeten verwerken, misschien moet er in de kinderopvang er beter naar gekeken worden, zodat zulke kinderen niet uiteindelijk het kind van de rekening worden.
    De overheid zou met deze vaststellingen moeten rekeninghouden, zodat het beleid niet op taboes en vooral niet op mythes wordt gebouwd, verwachtingen die toch nooit ingevuld kunnen worden.

Leave a Reply

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

VERS

We do not believe in the world empowering women.

We believe in women empowering the world!

Journalist, activist, game-changing artist, mind-body scientist, international solidarist?

Join the tribe

Copyright © 2020 Vileine

To Top