Het proces tegen Wilders is een aanval op de rechtsstaat. De opwarming van de aarde is onomkeerbaar. Niemand is bereid zelf concessies te doen. Het zal wel weer niets worden met de verkiezingen; je kiest en vervolgens doet toch niemand wat ze beloofd hebben. Klinkt bekend? Het cynisme voert in het publieke debat al jaren de boventoon. En niet alleen het cynisme, maar ook het daaruit voortvloeiende risico-denken en de angst. Ulrich Beck beschrijft dit in een beroemd boek, World at Risk. In zijn introductie gaat hij specifiek in op hoe het anticiperen op een ramp de wereld in haar greep houdt. Let wel, het gaat niet om het gevaar; bijvoorbeeld terrorisme, als wel om het geanticipeerde risico dat daaruit voortvloeit. Dat klinkt misschien vaag, dus om het wat concreter te maken: denk aan de maatregelen die worden genomen om terroristische daden te voorkomen. Dit zijn daden die dus nog niet hebben plaatsgevonden, maar mogelijk kunnen plaatsvinden in een toekomst die we nog niet kennen. Er wordt een beeld geschetst van een toekomst waarin we allemaal risico lopen als we niet nu deze maatregelen nemen. Als we niet nu in actie komen, dan is het te laat. Niet de positieve draai, maar de angst wordt gebruikt als raadgever voor beslissingen. Zeker in de aanloop naar de verkiezingen van volgend jaar is het goed om dit in je achterhoofd te houden: een belangrijk deel van het politieke spel is om een beeld te creëren van de aanname dat wij leven in een wereld die beslissingen moet nemen over risico’s die we zelf gecreëerd hebben.
De wereld als een risico
Waarom zou de politiek er baat bij hebben om gevaren te schetsen? Beck legt het uit: risico heeft de ‘destructive force of war’. De taal die je gebruikt bij een dreiging is universeel en emotioneel, en heeft zo een manier om over sociale barrières heen te gaan. Ongelijkheid is er niet als er een natuurramp plaatsvindt, die treft ons allemaal even hard. Een economische crisis is niet alleen slecht voor de bovenste of onderste lagen van de samenleving, het is slecht voor iedereen. Als je je kiezers ervan weet te overtuigen dat er een universele dreiging is en jij ze ervan kunt redden, dan is het makkelijk stemmen winnen.
Angst bepaalt voor een groot deel de manier waarop je als mens naar het leven kijkt. Als je continu het gevoel hebt dat je onveilig en instabiel leeft, krijg je vanzelf het gevoel dat je je overal tegen moet verdedigen. Dat wetten strenger moeten zijn, straffen zwaarder en dat de overheid zich moet opstellen als een totalitair systeem om je te beschermen tegen al die risico’s, of dat nou Marokkanen, Mexicanen, klimaatverandering of roken is. Als burger moet je eigenlijk dankbaar zijn dat je een prijs moet betalen voor al de veiligheid die je geboden wordt tegen dingen die niet gebeuren. En als er dan niets aan de stabiliteit en veiligheid verandert, dan komt het cynisme vanzelf een keer om de hoek kijken.
Optimisme als subversieve daad
Het vervelende aan cynisme is dat het voelt als een daad van weerstand, terwijl je juist op dat moment helemaal niets weerstaat, maar juist meegaat in de tendens van zovelen. In een wereld waar cynisme heerst en angst regeert is er maar één subversieve daad: meedogenloos optimistisch zijn.
In plaats van apathisch bij de pakken neer te gaan zitten of je te laten inpakken door angst en mogelijke gevaren die ergens in de toekomst zullen komen, tenzij je stemt op de juiste partij of persoon, doe je er goed aan op zoek te gaan naar de redenen dat dingen wel goed gaan. Dat er oplossingen mogelijk zijn, dat er een toekomst is en dat die gebouwd kan worden. De status quo verandert er inderdaad niet mee, maar wel de manier waarop je de toekomst anticipeert en daarmee hoe je omgaat met de status quo die je meeneemt in de toekomst. Positief zijn doet veel voor je als individu:
Maar daarnaast kan het veel voor de maatschappij betekenen. Denk aan de gevolgen van denken dat klimaatverandering onomkeerbaar is, en dat we dus allemaal ten onder zullen gaan (“Er is niets meer te doen, laten we maar op de oude voet doorgaan en het uitsterven van onze diersoort tegemoet zien”) tegenover denken dat er wat aan te doen is, dat er goede oplossingen bedacht kunnen worden, dat het een uitdaging is om met die oplossingen te komen, dat het een mogelijkheid is om de gevestigde orde om te gooien en daarmee de verandering groter te maken dan die van het klimaat alleen.
Een goede slogan is het halve werk
Als je echt verandering wil dan moet je iets hebben waar je je achter kunt scharen: een belangrijke reden dat Trump zo populair was is dat de slogan ‘Make America Great Again‘ goed viel bij een heleboel mensen tegenover het ‘Stronger Together‘ van Clinton. Even los van de kwestie of het verleden zoveel beter was en of Trump er goede ideeën op nahoudt, was zijn slogan een roep om actie, om vereende krachten, om samen onder de bezielende leiding van een president met goede plannen een beter Amerika te maken. Clintons slogan was onduidelijk en vaag, en veranderde bovendien nogal wat van ‘I’m With Her‘ naar ‘Fighting for Us‘ en ‘Breaking down Barriers‘; het waren allemaal reacties op het discours van Trump zelf. Maar nooit een roep op actie, geen idee achter de slogan dat losstond van Trump. Clintons slogans waren reactief en miste de positieve bijklank van de slogan van Trump.
Natuurlijk is dat niet de enige reden dat Trump wist te winnen. Een heel groot deel van zijn winst zit hem er juist in dat hij wist in te spelen op de gevoelens van cynisme en angst van een heleboel mensen.
Fundamentalistisch optimisme
De keerzijde van de winst van Trump is dus ook dat hij wist in te spelen op een cynisme en een angst die al bestond. En precies daar moeten we vanaf. Je kunt jezelf leren positief te zijn, zoals Martin Seligman beschrijft in zijn boek Learned Optimism, waarvan hier een mini-samenvatting:
Wat belangrijk is om positief te zijn, is vooral dat je het zelf doet. Dat je zelf de keuze kunt maken op welke manier je denkt. En je juist niet laat leiden door campagnes die starten vanuit angst en cynisme; die campagnes proberen eerst die emoties te voeden (je wordt dus cynischer en/of banger) om daarna met de oplossing te komen (zijzelf, uiteraard) waardoor je ineens denkt dat zij het antwoord gaan geven. Optimistisch zijn gaat niet over naïef zijn, maar juist over te midden van alle lastige vraagstukken en uitdagingen door te gaan en vast te houden aan een fundamenteel geloof in de mogelijkheden van de toekomst. Tussen angst en cynisme is optimisme, ik herhaal het nog maar eens, de enige echte politiek subversieve daad die je kunt verrichten als individu. Als je keer op keer weet op te staan tegen de angst en tegen het cynisme ben je pas echt bezig met verandering; van een moreel failliete levenshouding naar één die grenzen durft te verleggen en tegenwicht kan bieden tegen de verslagenheid waar het populisme zo graag op inspeelt. Om af te sluiten daarom nog maar een citaat van een andere Amerikaanse president:
