Een persoonlijk interview met Nadja Tolokonnikova van Pussy Riot. Liselore van der Zweth was dolenthousiast over haar boek, maar de ontmoeting liep iets anders dan gedacht… een verslag vanuit een hotelkamer en vanachter een groot glas wijn.
De protestacties van Pussy Riot spreken voor zichzelf. Maar wat gaat er eigenlijk om achter die iconische bivakmuts? Liselore van der Zweth poogde na haar lovende boekverslag ook het mysterie van Nadja Tolokonnikova zelf te ontrafelen.
Als ik in het Ambassade Hotel in Amsterdam aankom, is Nadja nog niet gearriveerd. Andere leden van de pers wel. We wachten in de schitterende bar, omringd door duizenden boeken, alle gesigneerd door schrijvers die hier gelogeerd hebben. Eigenlijk weet ik niet precies wat ik had verwacht, maar niet de breekbaar ogende gestalte die uiteindelijk binnenloopt. Nadja lijkt te verdwijnen in haar oversized zwarte t-shirt met een print van de Angola-gevangenis. Haar handdruk is koud, maar haar blik is observerend, ze kijkt me recht aan. Onder haar ogen heeft ze een zwarte punt geverfd, als de tranen die Mexicaanse cholas laten tatoëren als ze lid worden van een streetgang. Het is een indringend effect. Ze zegt dat ze een jetlag heeft; haar vliegtuig uit New York landde minder dan een dag geleden, maar als ik sympathiseer met haar zware publiciteitsschema wil ze daar niets van weten: “Als ik hier niet wilde zijn, was ik er niet.”
Eenmaal aan tafel gezeten voor de lunch, probeert één van de aanwezige journalisten het ijs te breken door te vragen of deze luxueuze omgeving geen groot contrast is met de zware omstandigheden van Nadja’s gevangenschap. Droog antwoordt ze: “We kunnen ook ergens anders heengaan.” Implicaties dat zij een heldin zou zijn omdat ze al die jaren in de gevangenis heeft overleefd, worden weggewuifd: “Je hebt geen andere keuze, wat moet je anders doen?”
“Grenzen zeggen me niets”
Het is een patroon wat zich herhaalt: Nadja gaat weinig mee in het gevraagde, ze maakt er een grapje over of houdt zich heel genuanceerd op de vlakte. Als ik haar vraag waarom ze na haar vrijlating niet uit Rusland is weggegaan en of ze dat ooit zou overwegen, antwoordt ze: “Grenzen zeggen me niets, ik ben een wereldburger.” Op de vraag over de plaats van het patriarchaat in Rusland barst ze niet los in een tirade, maar vertelt ze een anecdote over haar mede-Pussy Riotlid Masha. Samen brachten ze twee jaar door in een strafkamp, maar nu heeft Masha een relatie met één van de grootste tegenstanders van Pussy Riot, die in de HBO-documentaire Pussy Riot: A Punk Prayer te zien is terwijl hij protesteert tegen die ‘verdoemde feministes’. “Maar hoe werkt dat dan?” “Ik snap het ook niet, ik sliep ooit een tijdje met een liberaal en dat kon ik al niet volhouden. Het was te vermoeiend, ik moest hem de hele tijd dingen uitleggen,” grapt Nadja.
Obers glijden geluidloos voorbij om onze glazen bij te vullen. Nadja drinkt rode wijn. “Niet doorvertellen aan mijn manager, hij heeft liever dat ik overdag witte wijn drink.” Waarom dat zo is – is het beter voor haar stem? – daar komen we niet achter. Wel dat Nadja op het moment een album vol covers uit de jaren ’20 en ’30 aan het opnemen is, zoals het zoetsappige Some Kind of Wonderful. Op het eerste gezicht niet iets wat je met het anarchistische geluid van Pussy Riot associeert, maar Nadja heeft zich, zoals ze zelf zegt, altijd door Amerikaanse muziek laten inspireren. Pussy Riots sound en naam was niet voor niets direct beïnvloed door de feministische Riot Grrrl-beweging uit de jaren ’90, die kunst, activisme en een DIY-mentaliteit verenigde (lees hier een eerder artikel van Vileine over deze girlgang). “Punk […] maar ook activistische kunst bestond voor Pussy Riot niet in Rusland. […] Er is geen geheime underground van activisten uit de kunstwereld die zich verzetten tegen Poetin, of zo. Kunstenaars in Rusland vinden vooral esthetiek erg belangrijk.”
Wanneer medejournalisten haar om haar mening over de opkomende populariteit van rechts-populistische bewegingen vragen, kaatst ze de bal telkens terug. Wat vinden zij ervan? “Ik ben niet zo slim,” zegt ze. “Misschien kan ik iets van jullie antwoorden leren.” Hoewel ik weet dat Nadja filosofie heeft gestudeerd, en ik in A Punk Prayer gezien heb welke intelligente speeches ze kan houden, lijkt haar opmerking geen vissen naar een compliment, maar werkelijke bescheidenheid.
Complete autonomie
Het lijkt een vreemde tegenstelling. Zo luid en uitgesproken als haar boek Zo Begin Je een Revolutie is, zo mysterieus is Nadja om te interviewen. Misschien laat ze liever de woorden op papier voor haar spreken, net als ooit de acties van Pussy Riot genoeg waren? Eén ding is zeker: Nadja is volledig zichzelf en heeft een stille autonomie. Ze geeft niet mee, laat zich niet verleiden om uitspraken te doen waar ze niet achterstaat. Dat geeft haar een ongrijpbaar, maar ook integer aura. En hoe langer ik erover nadenk, hoe meer het me daagt: dat is juist haar kracht. Op het eerste gezicht is het makkelijk om Pussy Riot alleen te associëren met de rauwe luidheid van punk, de expressiviteit van performance art. Dat is misschien de reden dat de wereld ze kent en de aanleiding tot hun gevangenschap – maar Nadja’s gefocuste kracht is de reden dat ze jaren in een strafkamp overleefde. Haar boek vertelt dat ze ook daar niet meegaf en niets van zichzelf inleverde, tegen welke prijs dan ook. Zelfs als haar voorwaardelijke vrijheid beloofd was, weigerde ze om hakken te dragen in een schoonheidscompetitie, zoals haar in de gevangenis verplicht werd – in Zo Begin Je een Revolutie kunnen we lezen: “Als ik vrouwen op hakken zie, heb ik medelijden.” Zelfs toen ze in een isoleercel belandde, accepteerde ze haar erbarmelijke omstandigheden niet. Haar wil brak niet; ze overleefde en bleef onaangetast. En nu leeft ze verder – niet als een beroemdheid, of een held, of in een ander hokje waar mensen haar in willen vangen, maar vrij om uit te vinden welke weg ze wil gaan.
Tracy Chapman zong ooit: “Talkin’ ’bout a revolution/It starts like a whisper.”
Een strijdkreet hoeft geen schreeuw te zijn om een revolutie te ontketenen.
