De Boekenweek is weer begonnen, met dit jaar als thema ‘verboden vruchten’. Een breed thema, dat wellust en zonde suggereert—en bestaat er literatuur die geen van beiden bevat? Connie Palmen schreef het boekenweekessay, ‘De zonde van de vrouw’, dat voor € 3,50 verkrijgbaar is. Hierin belicht zij de levens van vier vrije vrouwen uit de vorige eeuw die elke regel aan hun laars lapten: Marilyn Monroe, Marguerite Duras, Jane Bowles en Patricia Highsmith. Na een woelige jeugd en een breuk met hun leven thuis wisten ze te ontsnappen aan de rol van moeder en huisvrouw, om zich in plaats daarvan in het publieke domein te storten. Door onmatig te roken, te drinken en een seksuele vrijheid te genieten werden ze behalve beroemd ook berucht. Maar dit bracht ook vaak eenzaamheid en depressie met zich mee: uiteindelijk, schrijft Palmen, proberen de vrouwen vooral aan hun eigen demonen te ontsnappen, en is hun talent een overlevingsstrategie.
Niets maakt interessanter leesvoer dan de levens van vrouwen die hun eigen weg gaan. Voordat je naar de boekwinkel holt om dit veelbelovende essay op te pikken, zetten wij hier tien instant classics over de levens van ‘zondige’ vrouwen op een rijtje.
1. Marjane Satrapi – Persepolis (Atlas Contact, 2016)
Deze autobiografische graphic novel behoort inmiddels tot een van de klassiekers van het genre. ‘Marji’ vertelt in haast kinderlijke zwart-wit tekeningen over haar jeugd in Teheran, waar haar ouders naar demonstraties voor vrouwenrechten gingen, posters van Iron Maiden voor haar meebrachten uit Turkije, en zij zelf gesprekken voerde met God en Karl Marx, in de hoop zelf een profeet te worden. Maar de islamitische revolutie van 1979 eist talloze slachtoffers om haar heen, en als er oorlog uitbreekt tussen Irak en Iran en er bommen beginnen te vallen in hun straat, sturen haar ouders haar naar de middelbare school in Wenen. Daar komt ze in anarchistische kringen terecht. Eenzaamheid en ongelukkigheid achtervolgen haar ook na haar terugkeer naar Iran, waar ze haar studie voortzet en trouwt. Persepolis is een intrigerend portret van een ontworteld vrouwenleven en de kracht van familiebanden, bekritiseert religie en de totalitaire staat, en belicht op originele wijze de verschillen tussen het fundamentalistische oosten en het decadente westen.
2. Maya Angelou – Ik Weet Waarom Gekooide Vogels Zingen (De Geus, 2008)
Het eerste en beroemdste deel van Maya Angelou’s zevendelige autobiografie, oorspronkelijk uit 1969. Tijdens haar jeugd wordt de Afro-Amerikaanse Maya samen met haar broer uit huis geplaatst en komt ze te wonen in Stamps, Arkansas, waar ze regelmatig slachtoffer worden van racisme. Maya wordt op achtjarige leeftijd verkracht, een gebeurtenis die haar hevig traumatiseert en het hele verhaal overschaduwt. Maar op aanraden van een oudere vrouw uit het dorp vindt Maya haar stem terug door boeken te lezen, en zet ze de eerste stappen om de onafhankelijke en trotse vrouw te worden wiens optimisme en kracht generaties van lezers heeft geïnspireerd. Ik weet waarom gekooide vogels zingen is een van de beroemdste werken die voortkwamen uit de black civil rights movement, en dient dan ook als een spreekbuis voor het leed van het hele volk. Volgens Angelou zet ze de traditie voort die begon met de autobiografie van de vrijgemaakte slaaf Frederick Douglass:”‘Always saying “I”, meaning “we”.”
3. Svetlana Alexijevitsj – De Oorlog Heeft Geen Vrouwengezicht (De Bezige Bij, 2016)
Tijdens de Tweede Wereldoorlog was Rusland het enige land dat vrouwen liet meevechten aan de frontlinies, als scherpschutters, tankbestuurders, en gevechtsvliegers. Maar Russische vrouwen waren overal: ze waren verpleegsters die drie dagen achtereen achter de operatietafel stonden; partizanen die urenlang tot aan de kin in een moeras stonden om zich voor de Duitsers te verstoppen; zestienjarige schoolmeisjes die zo snel mogelijk naar het front wilden, omdat hun vriendinnen ook gingen; moeders die voor hun kinderen brood van zaagsel bakten. In dit boek laat schrijfster Svetlana Alexijevitsj de vrouwen zelf aan het woord: over gelukkige tijden (verband opsparen om een trouwjurk van te maken), onvoorstelbare ontberingen (een spoor achterlaten in de sneeuw tijdens de menstruatie), en de liefde voor het vaderland, die ondanks alles toch bij velen in de borst gloeide. Alexijevitsj is gefascineerd door het menselijke in tijden van rampspoed: zelf zegt ze dat ze een geschiedenis van emoties schrijft, niet van feiten. Ze laat een Rusland zien dat tot nu toe verborgen is gebleven.
4. Tatiana de Rosnay – Manderley Voor Altijd (Ambo Anthos, 2016)
In Manderley Voor Altijd wordt het leven geschetst van de mysterieuze schrijfster Daphne du Maurier. Haar bekendste werk, Rebecca, een gotische roman over een tweede echtgenote die het probeert te winnen van de geest van haar voortgangster, bracht haar wereldfaam. Onterecht werd ze vaak gezien als een schrijfster van veredelde kasteelromannetjes: haar omvangrijke oeuvre en vooral haar korte verhalen laten zien dat ze door horror- en sprookjesachtige elementen, bijna thriller-achtige verhalen kon schrijven (enkele daarvan, waaronder The Birds, zijn later verfilmd door horroricoon Alfred Hitchcock). De Rosnay belicht de tegenstrijdigheden van Du Maurier’s leven: haar roots in de Franse hogere klasse en haar liefde voor de genadeloze natuur bij Cornwall, waar ze jaren woonde; haar dertig jaar lange huwelijk met Frederick Browning, een hoge militair, en haar gepassioneerde affaires met vrouwen tijdens en na haar huwelijk; haar leven als moeder en haar mannelijke alter ego Eric Avon, aan wie ze het schrijven van mannelijke personages toevertrouwde.
5. Malala Yousafzai – Ik Ben Malala (Spectrum, 2013)
Op vijftienjarige leeftijd werd Malala door een Talibanstrijder in haar gezicht geschoten. Daarvoor was ze actief geweest als anonieme blogger voor BBC Urdu, over het leven in Pakistan onder de Taliban. Malala groeide op in een huis waar ze al vanaf jonge leeftijd aangemoedigd werd om zich sterk te maken voor vrouwenrechten en onderwijs. In 2012 werd er een documentaire over haar gemaakt, waardoor ze meer naamsbekendheid kreeg en ze door Desmond Tutu werd genomineerd voor de International Children’s Peace Prize. Vanuit Birmingham, Engeland, waar ze in het ziekenhuis werd opgenomen, zette Malala een non-profit op en zette ze haar strijd voor gerechtigheid voort. In 2014 won ze de gedeelde Nobel Peace Prize. Haar opmerkelijke verhaal biedt een blik onder de sluier van de Taliban, waar meisjes geacht worden kinderen te krijgen en te koken en waar weinig andere opties voor hen open liggen.
6. Hilary Mantel – De Geest Geven (Atlas Contact, 2016)
De memoires van Wolf Hall-schrijfster Hilary Mantel hebben een duidelijke boodschap: shit happens. Mantel, een van de meeste succesvolle Engelse schrijfsters van dit moment, vertelt in dit boek over haar strijd met endometriosis, een ongeneeslijke ziekte die haar uiteindelijk onvruchtbaar maakte. Ze biedt een ontroerende, maar ook wat terughoudende blik op de afgelopen vijftig jaar van haar leven: de kinderen die ze niet heeft kunnen krijgen, de boeken die ze wel heeft geproduceerd. Ja, een vrouw kan een hoop tegenslag aan, zegt Mantel, maar het kan ook gewoon te veel zijn. Soms kunnen niet alle obstakels worden overwonnen, hoe hard je ook je best doet. Op nuchtere en humoristische toon verkent ze haar jeugd — als jong meisje droomde ze ervan te kunnen paardrijden en zwaardvechten als Koning Arthur — haar studietijd met chauvinistische professoren, en haar steeds verslechterende gezondheid, totdat op haar 27e de klap komt. Boven alles geeft dit boek een duidelijk beeld van seksisme in de gezondheidszorg in de jaren ’70, wat vele vrouwenlevens heeft gekost en nog steeds aan de orde is: laatdunkende huisartsen, verkeerde diagnoses en gruwelijke, onnodige bijwerkingen.
7. Margot Lee Shatterly – Hidden Figures (HarperCollins, 2017)
Amerikanen gaan er graag prat op dat zij de eerste man op de maan zetten, maar wie kent de vrouwen die achter de schermen van deze historische gebeurtenis werkten? Hidden Figures vertelt het verhaal van Dorothy Vaughan, Mary Jackson, Katherine Johnson en Christine Darden, de ‘menselijke computers’ die tijdens de Tweede Wereldoorlog door NASA gerekruteerd werden om de plek van mannen in te nemen in de aeronautische strijd tegen de vijand. De vier Afro-Amerikaanse wiskundigen, die tot dan toe wiskundeles gaven op gesegregeerde scholen, krijgen eindelijk de kans om hun talenten te ontplooien. Het boek neemt ons mee van de Tweede Wereldoorlog, langs de black civil rights movement tot aan het einde van de Koude Oorlog, en laat zien hoe deze vrouwen de barrières van kleur en sekse doorbraken in hun toewijding om de space race te winnen. De verfilming van Hidden Figures draait momenteel in de bioscoop.
8. Sharon Rudahl – A Dangerous Woman: The Illustrated Biography of Emma Goldman (The New Press, 2007)
Emma Goldman werd ooit ‘the most dangerous woman in America’ genoemd. De joodse activiste en anarchiste werd geboren in Rusland tegen het eind van de negentiende eeuw, waar ze op haar vijftiende uitgehuwelijkt werd en geacht werd de rest van haar leven kinderen te krijgen en gefilte fisj klaar te maken. Emma ontsnapte aan haar tirannieke vader en emigreerde naar Amerika toen ze zestien was. Daar groeide ze al snel uit tot een schrijver en spreker die zich allieerde met arbeiders en anarchisten en zich uitsprak tegen ongelijkheid en onrecht. Op een benefietgala werd ze eens aangesproken door een man die het ongepast vond dat ze stond te dansen: ze was duidelijk geen serieuze activiste. Goldman werd kwaad en antwoordde: ‘Als ik niet mag dansen, wil ik niet eens bij je revolutie horen!’ Ze sprak zich uit tegen instituten als de overheid, het leger, de kerk en het huwelijk (hoewel ze zelf enkele malen trouwde om in het land te mogen blijven), leidde demonstraties tegen hongersnood tijdens de Grote Depressie, protesteerde tegen de draft van Amerikaanse jongens tijdens WOI, en gaf lezingen over anticonceptiemiddelen (voor alle drie kwam ze in de gevangenis terecht). Ze werd terug gedeporteerd naar Rusland, waar ze haar neus optrok voor het communistische regime van Lenin, en zwierf de jaren daarna door Europa, om in 1934 terug te keren naar de Verenigde Staten. Haar leven lang streed ze voor de vrijheid van iedere mens om gelukkig te zijn.
9. Elisabeth Lockhorn – Andreas Burnier, metselaar van de wereld (Atlas Contact, 2015)
Een leven lang ontheemd, zo is het bewogen leven van Andreas Burnier samen te vatten. Geboren als Catherina Irma Dessauer, werd de joodse als kind tijdens de Tweede Wereldoorlog bij zestien verschillende pleeggezinnen ondergebracht. Na de oorlog studeerde ze filosofie en criminologie in Leiden, trouwde ze en kreeg ze twee kinderen. Desondanks worstelde ze met homoseksualiteit en haar geaardheid, als transgender avant la lettre. Ze schreef over deze kwesties van identiteit met een ongekende vanzelfsprekendheid en eruditie in haar romans en liep daarmee voor op de tweede feministische golf, waarvan haar eigenzinnige opvattingen haar isoleerden. Als hoogleraar criminologie in Nijmegen mengde ze zich vaak in maatschappelijke debatten, waaronder over euthanasie, en schreef ze talloze essays, romans, brieven en artikelen. Later in haar leven herontdekte ze haar joodse identiteit en omarmde ze het ‘joodse levensgevoel’. Ze won verschillende literaire prijzen voor haar oeuvre.
10. Colette – De Eerste Keer Dat Ik Mijn Hoed Verloor (Arbeiderspers, 2017)
De Franse schrijfster Colette verwierf in het fin de siècle een reputatie als literaire relschopper. Haar carrière begon met de Claudine-serie, een reeks coming-of-age romans die door Franse tienermeisjes giechelend onder de dekens werden gelezen. Daarnaast stond ze bekend om haar extravagante levensstijl: ze was openlijk biseksueel en trouwde drie keer, ging vreemd met de zoon van haar man, had liefdesrelaties met verschillende vrouwen en gaf naast het schrijven wellustige optredens als pantomimespeelster in music halls. Ondanks haar reputatie als enfant terrible werd ze opgenomen in de literaire canon van Frankrijk, en kreeg ze zelfs een staatsbegrafenis. Voor haar werk deed ze inspiratie op uit haar eigen vrijgevochten leven: ze liet zich leiden door haar zintuigen, in plaats van door een hogere macht, maar was allesbehalve een leeghoofdige hedoniste; haar talent werd onderkend door onder meer Marcel Proust en Simone de Beauvoir. Dit boek, een ‘zelfportret in verhalen’ dat door vertaalster Kiki Couman werd samengesteld uit Colette’s journalistieke werk, toont ons onder meer Colette’s jeugd op het Bourgondische platteland, een opvoeding rijk aan ideeën maar arm aan geld; het begin van haar verhouding met ‘Missy’, haar adellijke crossdressing partner op het toneel, en haar verslagen van de slagvelden van Verdun tijdens de Eerste Wereldoorlog, waar ze als een van de eerste vrouwelijke journalistes heen ging.
