Blade Runner kwam uit in 1982 en speelt zich af in 2019. Blade Runner 2049, net uit in de bioscoop, speelt zich dertig jaar later af, in het jaartal uit de titel. Het zijn beide visueel indrukwekkende, interessante visies op de toekomst. Maar vooralsnog is een toekomst zonder vrouwelijke seksbots kennelijk moeilijk voor te stellen.
Hoer of Madonna – seksbots en damsels in distress
In de oorspronkelijke Blade Runner waren alle vrouwelijke personages, zogenaamde replicants, haast niet van mensen te onderscheiden robots. Twee ervan waren ontsnapte “pleziermodellen”, opgejaagd door hoofdpersoon Rick Deckard. Zhora (Joanna Cassidy), werkzaam als stripper, schiet hij in de rug. Pris (Darryl Hannah) krijgt meer dan Zhora de kans zich te verdedigen tegen Deckard. Hannah zet een excentrieke, vaak bewust on-sexy rol neer, maar uiteindelijk overleeft ook zij de film niet.
Tenslotte is daar Rachael: geen seksbot, maar een mooie secretaresse, en uiteindelijk damsel in distress. De andere twee kunnen Deckard niet van hun menselijkheid overtuigen, maar Rachael wel. Het is de traditionele madonna/hoer dichotomie die in Blade Runner achteraf nog eens extra wordt aangezet. (Red: vrouwen zijn dan geen volwaardige mensen en complexe wezens maar worden gereduceerd tot stereotypes. Ofwel de hoer, voor zich sprekend, ofwel een Madonna, zij staat voor alles wat puur en heilig is.)
Emotionele arbeid
Toegegeven: niet alle vrouwelijke personages in Blade Runner 2049 zijn replicant. Er zijn zelfs een aantal personages waarvan de vrouwelijkheid er niet echt toe doet. Sylvia Hoeks, bijvoorbeeld, speelt een personage dat in eerste instantie wat doet denken aan dat van Rachael, maar verschilt omdat ze absoluut geen bescherming nodig heeft – het tegenovergestelde zelfs. Bovenal is ze een ambitieuze, gevaarlijke replicant, die aan haar baas wil bewijzen dat zij de beste is.
Maar toch: de seksbot blijft. Vrouwelijke pleasure models zoals Mariette (Mackenzie Davis) maken opnieuw deel uit van de film. Plus hoofdpersoon Agent K (Ryan Gosling) heeft een holografisch vriendinnetje: Joi (Ana de Armas). Ze heeft geen lichaam, maar dat ze deels een pornografisch doel dient blijkt uit de reclames waarin ze volledig naakt rondloopt.
Agent K wordt neergezet als een eenzame good guy die echt gevoelens voor haar ontwikkelt. Waarschijnlijk omdat hij zijn Joi vooral inzet op het leveren van emotional labour. Ze vraagt hoe zijn dag was, doet alsof ze kookt als een volleerde huisvrouw uit de jaren ’50, en stelt haar leven – zoals het een stereotype love interest betaamt – geheel in dienst van dat van de hoofdpersoon.
Het is duidelijk waarom Joi in het Blade Runner-universum is opgenomen: ze voegt een laag complexiteit toe aan de vraag wat menselijkheid is. Ze toont uitzonderlijk menselijke eigenschappen als initiatief en een instinct voor zelfbehoud. Daarbij weet ze zowel K als het publiek van haar liefde te overtuigen. Totdat één scène, laat in de film, ons eraan herinnert dat alles wat ze zei uiteindelijk toch uit haar programmatuur volgde. Het is onmogelijk te bepalen in hoeverre ze er nou werkelijk van afweek.
Dat brengt ons tot de vraag: waar is de mannelijke tegenhanger van Joi? Een hologram voor de heteroseksuele vrouwen die ook wel willen dat aan het einde van de dag worden opgewacht door een knappe man. Één die naar ze luistert en ze aanmoedigt hun doelen na te streven? Het zou kunnen dat hij bestaat in het jaar 2049, maar in de film zit hij niet. Mannelijke “pleziermodellen” komen ook niet voorbij, al blijken ook mannelijke replicants anatomisch correct te zijn en een sex drive te hebben. Frappant dat zij niet gelden als dienstbaar “pleziermodel”. Zou dat kunnen komen doordat vrouwelijke seksualiteit, als ze al wordt erkend, wordt begrepen in termen van passiviteit en onderdanigheid?
Er is overal een app voor, ja ook daarvoor
Sciencefiction zegt altijd minstens evenveel over het heden als over de toekomst. Replicants hebben we nog niet, maar wel steeds meer apps en programma’s die ons op een soortgelijke wijze ter dienst staan. En dan valt er iets op. De meeste mensen hebben hun TomTom op een vrouwelijke stem ingesteld. Siri en Alexa zijn expliciet vrouwelijk gecodeerd (al ontkent Siri een geslacht te hebben).
Als je seks vooral ziet als een dienst geleverd door een vrouw aan een man – in plaats van als iets dat volwassenen samen doen omdat ze het leuk vinden –, dan ligt een gedienstige seksbot in het verlengde van al deze apps en AI’s. De maker van de “RealDolls” heeft zelfs al een app ontwikkeld waarin je een prototype-Joi kan bouwen. En een RealDoll met rudimentaire AI is er ook al. De ethische en legale kwesties rond steeds slimmer wordende seksbots zullen alleen maar relevanter worden, en tot nu toe zijn die vooral in sciencefiction verkend.
Mannelijke modellen worden ook ontwikkeld. Maar daarvoor zijn veel minder voorbeelden te vinden in de popcultuur. Vrouwelijke robots en/of AI’s die op de een of andere manier als partner dienen voor mannen zijn er zat. Denk aan Her, aan Ex Machina, aan de strip Alex + Ada, aan Westworld, aan de Stepford Wives. Voor mannelijke seksbots is er één echt bekend voorbeeld, namelijk Gigolo Joe uit A.I., gespeeld door Jude Law op z’n mooist. Een minder bekend voorbeeld vind je in de (fantastische) aflevering Be Right Back van Black Mirror, maar mannelijke seksbots zijn duidelijk zeldzamer dan vrouwelijke modellen.
Is dat omdat vrouwen niet zo snel tevreden zouden zijn met een simulacrum? Dat valt toch te betwijfelen, vooral als je denkt aan de replicants uit het Blade Runner-universum, die haast niet van mens te onderscheiden zijn. Misschien is het omdat het moeilijker is om je een man voor de stellen die zich echt volledig aan laat sturen door een vrouw. In Blade Runner 2049 is komt die situatie wel voor; een vrouw die de baas is van een mannelijke replicant. Op een gegeven moment lijkt het zelfs alsof ze een subtiele verleidingspoging doet, maar zijn nee wordt gerespecteerd. Uiteindelijk raakt ze, zeer tekenend, haar controle over hem geheel kwijt.
Onderdrukkers zonder onderdrukten
Er waren meer mensen die de seksistische aspecten van de nieuwe Blade Runner opmerkte. Minder aandacht kreeg het feit dat Blade Runner zich schaart in een veel te lange reeks sciencefictionfilms die iets proberen te zeggen over onderdrukking in een film met vrijwel alleen witte personages.
De metaforische laag is in de nieuwe Blade Runner nog meer uitgesproken dan in het origineel: de replicants zijn slaven, een onderdrukte, gedehumaniseerde groep waarvan de leden worden “gepensioneerd” zodra ze hun menselijke onderdrukkers niet gehoorzamen of bevallen. Maar net als bijvoorbeeld bij de X-Men films wordt de metafoor uitgewerkt zonder dat er veel acteurs uit daadwerkelijk onderdrukte groepen op het scherm te zien zijn.
Verder zijn veel van de beelden en de sets in beide Blade Runners duidelijk geïnspireerd op moderne Aziatische steden, met de implicatie dat Azië inderdaad invloedrijker is geworden in de tussentijd. Maar mensen van Aziatische oorsprong? Die zijn op het scherm niet te bekennen. Ook dit is niet nieuw – denk aan Firefly – maar verraadt dat de diepere gedachtes over slavernij en onderdrukking bij de makers misschien niet diep genoeg waren. Het punt van Angelica Jade Bastién, nog voordat de film uitkwam, blijft waar: dystopieën weten niet hoe ze om moeten gaan met ras.
Blade Runner 2049 is waarschijnlijk de meest visueel indrukwekkende film van het jaar. Als je hem gaat kijken: ga dan liefst naar het grootste scherm dat je kan vinden, met het beste geluid. Aan elk visueel detail is duidelijk eindeloos veel liefdevolle aandacht besteed. Nu maar hopen dat bij een volgende film de makers net zo zorgvuldig omgaan met wat ze tussen de lijnen door eigenlijk zeggen over gender- en rassenrelaties.
