Het einde van het jaar – tijd om de balans op te maken. Wat zagen wij met onze Female Gaze dit jaar? Wat bedroefde ons en waar werden we blij van? En wat wil de Female Gazer eigenlijk?
“Bizar. Dat je zo naar series kan kijken. Gender paranoia.” Dat was een reactie op Facebook op het stuk over vrouwelijke macht in Game of Thrones. Ja: zo kán je naar series (en films) kijken. Het hoeft niet. Het hoeft zeker ook niet de enige manier te zijn om naar series te kijken. Maar de feministische bril, eenmaal opgezet, kleurt hoe je naar het grote en kleine scherm kijkt.
Was Will die Female Gaze nou eigenlijk?
Misschien wel handig om voor eens en voor altijd duidelijk te maken: de Female Gaze-stukken zijn nooit bedoeld geweest als recensies. Ze gaan niet over de kwaliteit van een film of serie, ze gaan over wat die films ons vertellen (en wat de stiekem onderliggende aannames zijn) over gender (en ras, seksuele oriëntatie, enz.). We bekijken of ze hierin iets subversiefs weten te doen of lui leunen op stereotypes.
In de praktijk blijkt er wel vaak een correlatie te bestaan tussen een positieve Female Gaze-score en kwaliteit: als makers hebben nagedacht over hoe ze bedachtzaam om kunnen gaan met genderrollen, hebben ze vaak ook over andere dingen goed nagedacht. Maar er bestaan op zich goede films waar haast geen vrouw in voorkomt, en slechte of matige films waar qua Female Gaze weinig op aan te merken is.
Ook een verduidelijking waard: de wens is niet dat elk vrouwelijk personage perfect is, of feministisch, of perfect feministisch. Films hoeven geen geïdealiseerde wereld weer te geven (mag wel) – het kan juist goed zijn als films erkennen dat in onze wereld seksisme en seksueel geweld voorkomen.
Wat dan wel de wens is? Je zou het zo kunnen samenvatten: het zou mooi zijn als er evenveel complexe, gelaagde, fascinerende vrouwelijke personages waren als mannelijke, in zowel hoofd- als bijrollen. Of, om preciezer te zijn: het zou fijn zijn als vrouwelijke personages evenveel dimensies hadden als mannen in soortgelijke films of series.
Dat betekent dat het niet zo erg is dat het personage van Charlize Theron in Atomic Blonde vooral bad-ass, sexy en stijlvol is: James Bond en John Wick zijn tenslotte ook niet personages met heel diepgravende psychologie. Dat betekent wel dat het jammer is als films als Blade Runner 2049 moeite lijken te hebben om vrouwen te zien als meer dan gedienstige seksbots, en dat geen enkel vrouwelijke personage de internaliteit gegund wordt die K (en Deckard) wél hebben.
Hoe was het filmjaar?
Eén ding is zeker: als Female Gazer was Star Wars: the Last Jedi een mooie afsluiter. Het is moeilijk in detail toe te lichten waarom zonder spoilers – mensen die de film gekeken hebben kunnen bijvoorbeeld Dan Hassler-Forrest of Bitter Gertrude lezen voor analyses. Waar het op neerkomt: toxic masculinity, geërfd privilege en roofkapitalisme worden expliciet aangewezen als bron van kwaad, met vrouwelijk leiderschap en idealisme als mogelijk antwoord. Geen wonder dat seksisten spontaan een driftbui kregen.
Er waren meer hoogtepunten. Girl’s Trip was een heerlijke komedie over vier heel verschillende zwarte vrouwen. Battle of the Sexes en Hidden Figures boden optimistisch feminisme over buitengewone vrouwen. Met Wonder Woman triomfeerde een film met een vrouwelijke superheld in de hoofdrol en ook in Atomic Blonde was er een vrouw de badass. 20th Century Women en Certain Women boden portretten van ingewikkelde vrouwen in verschillende levensfases. Mudbound en Loving hadden veel te zeggen over de intersecties tussen gender en ras. En we hoeven ons niet tot Amerikaanse producties te beperken: in Nederland kwam Daphne uit.
Ook in niet op vrouwen gerichte films viel vooruitgang te bespeuren, al was dat vooral in de details. Zo is in veel actiefilms de vrouwelijk hoofdrol vaak weinig meer dan een beloning voor de held – zie Baby Driver voor een recent voorbeeld van een op zich prima film met teleurstellend vlakke vrouwelijke personages. In Spider-man: Homecoming zat echter wel één scène waarin het mooie meisje opeens haar eigen dromen bleek te hebben, haar eigen leven waar de verliefde Peter Parker helemaal geen oog voor had. Het gaat veel te ver om Homecoming een feministische triomf te noemen, maar met zo’n korte scène kan je toch veel bereiken. Het moment dat Thor in Thor: Ragnarok toegeeft dat hij teleurgesteld was toen hij ontdekte dat de Valkyries allemaal vrouwen waren, omdat hij zélf graag een Valkyrie had willen worden, voelde ook goed – en door onze Female Gaze had de film ook een sterk anti-imperialistische, anti-kolonialistische, en pro-immigratie boodschap.
Wat verder opviel was dat in genrefilms vrouwelijke seksualiteit (en de gevaren ervan) veel makers inspireerden. In Thelma gaan de homoseksuele gevoelens van de hoofdpersoon gepaard met destructieve krachten. In Raw ontluikt de seksualiteit van de hoofdpersoon samen met haar lust voor mensenvlees. In The Handmaiden en The Beguiled onderschatten mannen wat jonge vrouwen ze aan kunnen doen, en ook in Lady Macbeth blijkt een jonge vrouw veel gevaarlijker dan gedacht. De gevaarlijke, verleidelijke vrouw is natuurlijk al een lang bestaand cliché, maar stuk voor stuk kozen deze films het perspectief van de jonge vrouwen zélf, en hadden ze begrip voor hun motivaties. In Get Out wist Jordan Peele het cliché bovendien slim in te zetten, al zijn er nog steeds (witte) mensen die kennelijk moeite hebben om in Rose Armitage een monster te zien.
Er waren niet alleen maar positieve berichten. De hoeveelheid vrouwelijke regisseurs is ook nog steeds bedroevend. Toch: er waren dit jaar notabele films van Sofia Coppola, Andrea Arnold, Dee Rees, Patty Jenkins, Kelly Reichardt, Kathryn Bigelow en Agnès Varda, en Julia Ducourneau brak overtuigend door. Begin volgend jaar volgt nog You Were Never Here van Lynne Ramsey en komt het uitgebreid geprezen debuut van Greta Gerwig, Lady Bird, in Nederland uit. Er valt nog ver te gaan, maar de filmwereld wordt gelukkig steeds diverser.
Hoe was het televisiejaar?
Een paar jaar geleden noemde FX-leider John Landgraf het huidige moment “Peak TV”: nog nooit eerder waren er zoveel gescripte series. Dat valt waarschijnlijk niet vol te houden en het wordt daardoor onmogelijk om alle notabele series bij te houden. Maar het betekent ook dat veel meer mensen – en veel meer soorten mensen – de kans krijgen om series te maken. En dat merk je.
Insecure. Dear White People. Chewing Gum. Crazyhead. Transparent en I Love Dick. Better Things. Crazy Ex-Girlfriend. Grace and Frankie. Girls. Atlanta. One Day at a Time. Fresh off the Boat. Black-ish. You’re the Worst. Queen Sugar. Sense8. Being Mary Jane. Orange is the New Black. Brooklyn Nine Nine en The Good Place. The Handmaid’s Tale en Alias Grace. Jane the Virgin. Supergirl. Veep. She’s Gotta Have It. Outlander. The Marvelous Mrs. Maisel. The Crown en Call the Midwife. GLOW. Master of None. Star Trek: Discovery.
Het is onmogelijk om al deze series te kijken. Op veel van de series valt kritiek te leveren: zo gaan The Handmaid’s Tale en The Marvelous Mrs. Maisel niet altijd even handig om met ras. Supergirl is soms wat naïef; Master of None wat didactisch. Het einde van Girls schoot velen in het verkeerde keelgat. Toch draagt elk van deze serie bij aan een vorm van representatie: van vrouwen van kleur en mannen van kleur; van vrouwen met psychische problemen; van oudere vrouwen en hun seksualiteit; van moeders en dochters en vrouwen die geen kinderen willen en vrouwen die geen kinderen kunnen krijgen; van vrouwen die onderdrukt worden en vrouwen die hun kracht ten toon spreiden; van vrouwen met vagina’s en vrouwen zonder; van vrouwen in het verleden en vrouwen in de toekomst; van vrouwen die op vrouwen vallen en mannen die op mannen vallen en mensen die op mensen vallen. Er zijn nog zat series met witte heteromannen in de hoofdrol, maar je kan een vol televisieleven leiden zonder er ooit eentje van te hoeven kijken.
Het was daarom nooit lastig om onderwerpen te vinden voor deze rubriek: er zijn zoveel series die het waard zijn om over te schrijven. Maar we moeten oppassen dat we de huidige overdaad niet als vanzelfsprekend gaan zien. De huidige hoeveelheid aan series valt waarschijnlijk niet vol te houden en als de krimp toeslaat is de kans groot dat er minder risico’s genomen zullen worden. Eerder dit jaar bijvoorbeeld werd de Amazonserie Good Girls Revolt opgezegd…door Roy Price, die later ontslagen werd vanwege seksuele intimidatie. Zolang de top van de meeste mediabedrijven nog gedomineerd wordt door oudere witte mannen is de huidige weelde wankel. De meeste series in de lijst hierboven worden nog steeds gezien als nicheproducten, terwijl op de grote zenders eindeloos weer series over witte mannelijke soldaten, dokters, politieagenten e.d. gelanceerd worden.
Maar laten we voorlopig vooral blij zijn met de fantastische tv-momenten van dit jaar. Van de absolute horror van The Handmaid’s Tale tot de triomfantelijke scène in Riverdale waarin een groep meisjes een wannabe-verkrachter finaal in elkaar trapt. Van Kevin Bacon als mannelijk pin-up (met lammetje) in I Love Dick tot Angela Bassett als de moeder van het personage van Lena Waithe in het perfecte Thanksgiving van Master of None, een aflevering geschreven én geregisseerd door vrouwen van kleur. Van de komedie van The Marvelous Mrs. Maisel tot de tranen van Jane the Virgin en de seks van Outlander. Van de vele koninginnen die ons voorbeelden tonen van hoe vrouwelijke leiderschap er uit kan zien.
Met een Female Gaze 2018 in
Er is veel om naar uit te kijken in 2018. Lady Bird, zoals eerder genoemd. De nieuwe film van Lucrezia Martel, Zama. The Miseducation of Cameron Post, van Desiree Akhavan en Ophelia van Claire McCarthy en natuurlijk A Wrinkle in Time van Ava DuVernay. De spin-off van Riverdale over Sabrina, de tienerheks. De serie Good Girls, met Christina Hendricks, Retta en Mae Whitman die uit geldgebrek overvallen gaan plegen. Nieuwe series van Issa Rae. Een nieuw seizoen van Jessica Jones.
Al stopt Vileine met actueel publiceren, wij houden onze Female Gaze-bril op onze neus. Om kritisch te kijken en geen genoegen te nemen met holle girl power!-kreten. Maar ook om uit te lichten waar het wel goed gaat. De maatschappij beïnvloedt films en series en die films en series beïnvloeden ons op hun beurt weer. Daarom blijft het belangrijk om ons af te vragen wat er uit media blijkt over hoe de makers onze maatschappij bezien en of we het daar wel mee eens zijn. Zo kán je niet alleen naar media kijken: zo moet het af en toe. Blijf het dus ook vooral zelf doen – daar heb je ons gelukkig niet voor nodig.