The Handmaid’s Tale, de nieuwe serie naar het gelijknamige boek van Margaret Atwood, speelt zich af in een seksistische dystopie. Het is nog moeilijker te kijken dan het boek te lezen was. Maar maakt dat het ook direct feministisch?
Scherpte/diepte
Als we hoofdpersoon Offred ontmoeten doet ze een wanhopige poging om met haar man en dochter te ontsnappen aan de regressieve Republic of Gilead. De poging faalt. Omdat Offred heeft bewezen gezonde kinderen te kunnen baren wordt ze daarna ingezet als Handmaid: een “womb on two legs” die de belangrijke Commander Waterford en zijn vrouw van een kind moet voorzien.
Offred wordt fantastisch gespeeld door Elisabeth Moss. De camera blijft vaak dicht op haar gezicht, wellicht om te benadrukken hoe klein de wereld onder het kapje van een Handmaid soms lijkt. De scherptediepte blijft ook vaak beperkt: in een dystopie kan je alleen helder zien wat net voor je ligt, kan je alleen nadenken over overleven. Dat in voice-over blijkt dat Offred nog in staat is tot sarcasme, mag haast een wonder heten.
De serie lijkt in structuur op het boek. We zien het leven van Offred, af en toe onderbroken door flashbacks over hoe ze hier gekomen is. We zien haar dagelijkse wandelingen om boodschappen te doen met Ofglen (Alexis Bledel, onverwacht goed). We zien de maandelijkse “ceremonie” waarbij de Commander haar ritueel verkracht, waarbij het hoofd van Offred ritmisch tegen het bekken van zijn vrouw Serena – die de handen van Offred vasthoudt – aankomt. De boodschap is duidelijk: Offred is niets meer dan een noodzakelijk tussenmiddel, een omhulsel voor een kind. Als in aflevering twee een andere Handmaid een kind baart zit de vrouw van haar Commander wijdbeens boven haar, alsof zij eigenlijk aan het bevallen is.
Het engste is eigenlijk wat Aunt Lydia (Ann Dowd), een van de sadistische opleiders van de Handmaids, in aflevering één zegt: nu vind je dit allemaal nog vreemd, maar het zal al snel normaal worden. En je ziet in deze serie hoe ook verkrachting genormaliseerd kan worden. Offred kijkt verveeld omhoog. Denkt vanwege de kleur van het plafond terug aan een ouder auto. Het is bewust ontdaan van elke erotische lading. Knap aan de serie is dat het toont hoe normaal verkrachting geworden is zonder zelf te normaliseren wat er gebeurt. Het mag dan gebeuren zonder expliciet geweld, zonder geschreeuw of verzet: op geen enkel moment vergeet je dat het verkrachting is. Je kan het niet vergeten, want de “ceremonie” is maar één van de manieren waarop de Handmaids’ zeggenschap over hun eigen lichaam wordt ontzegd.
Nachtmerrie
Een serie als The Handmaid’s Tale kan je eigenlijk niet ongecompliceerd aanraden. Ja, het is prachtig gefilmd (de eerste drie afleveringen door Reed Morano), met zorgvuldig gecomposeerde shots en slim gebruik van kleur. Het is fantastisch geacteerd, scherp geschreven. Maar het is ook – net als eerder Jessica Jones – horror van de meest indringende soort, die je nachtmerries bezorgt over een paranoïde wereld waarin iedereen elkaar bespioneert en vrouwenlichamen worden misbruikt.
Mocht je het boek hebben gelezen en je voorbereid voelen: niet alleen is het toch anders om beelden te zien in plaats van woorden te lezen, maar de makers hebben nog wat gruwelijke details toegevoegd, vooral rond het personage Ofglen. Aan het einde van de derde aflevering lopen de rillingen over je lijf.
Toch zijn er ook aspecten waarin het boek indringender wist te zijn. Als bijvoorbeeld alle banktegoeden van vrouwen bevroren worden, en hun man of andere dichtsbijzijnde mannelijke familielid er de controle over krijgt, stelt Luke, de man van de hoofdpersoon, haar gerust. “Ik zal goed voor je zorgen.” In de serie wordt dat – terecht! – door o.a. Moira, de beste vriendin van de hoofdpersoon, weggezet als neerbuigend. Maar in de serie gaat Atwood nog verder in op de sinistere consequenties van het in die mate financieel afhankelijk zijn van een man – zelfs van een goede man als Luke.
Witte suprematie
Er is nog een groot verschil met het boek. De dystopie van Atwood was expliciet een racistische dystopie, waarbij de leiders gemotiveerd werden door demografische angsten (het gebrek aan witte kindjes) en alle niet-witte mensen verscheept werden naar vervuilde gebieden waar ze bij het opruimen van gifstoffen geen grote overlevingskans hadden.
De makers zagen in dat de consequentie van het letterlijk verfilmen een serie zonder zwarte mensen zou zijn: niet bepaald een krachtig anti-racistisch statement. Dus lijkt – in ieder geval in de eerste drie afleveringen – witte suprematie minder belangrijk. Moira wordt gespeeld door Samira Wiley, Poussey uit Orange is the New Black (en net als haar personage lesbisch). Ook Luke is zwart, en zijn dochter met de hoofdpersoon is dus biraciaal.
Misschien zit er nog een adder onder het gras: het valt op dat de Commanders en hun vrouwen allemaal wit zijn, en het zou kunnen dat in deze versie van het verhaal het huwelijk van Offred ongeldig wordt verklaard; niet omdat haar man al eerder getrouwd geweest is, maar omdat hij niet van hetzelfde ras was. Toch voelt het ook raar: het verhaal speelt zich dicht bij onze tijd af – in flashbacks worden Uber en Tinder genoemd – maar in deze dystopie is tot nu toe geen teken van racisme te bekennen.
Is het feministisch om seksisme te tonen?
Blijft natuurlijk de hamvraag: is The Handmaid’s Tale feministisch? Ogenschijnlijk hier niet bepaald een moeilijke kwestie. Toch worstelt o.a. de cast ermee: tijdens een panel werd erop gehamerd dat het vooral een menselijk verhaal was: “It’s not a feminist story, it’s a human story, because women’s rights are human rights. I never intended to play Peggy [from ‘Mad Men’] as a feminist and I never expected to play Offred as a feminist.” Na de hierop volgende ophef, was het opeens “I wanted to say ― and I’ll just say it right here, right now ― OBVIOUSLY, all caps, it is a feminist work. It is a feminist show.”
Uuuh… Wat is het nou? In ieder geval een teken dat het woord “feminist” uit PR-oogpunten nog steeds als onwenselijk en afschrikwekkend gezien wordt. Waarbij overigens opgemerkt moet worden dat schrijfster Atwood zélf ook altijd al moeite heeft gehad met het feminisme, zoals laatst in een profiel voor de New Yorker weer duidelijk werd.
Er blijkt ook uit dat de vraag of een serie feministisch is gelijkgesteld wordt aan of een personage feministisch is. Peggy Olsen was niet feministisch: ze was een ambitieuze vrouw, maar heel veel interesse in de vrouwenbeweging had ze niet. Mad Men was echter wél regelmatig feministisch, doordat het toonde hoe seksisme een slimme, getalenteerde vrouw als Peggy (of Joan, of Betty) keer op keer tegenwerkte.
Offred is ook geen activiste. Ze wil vooral haar leventje met haar man, dochter en baan terug. Als ze eenmaal Handmaid is, wil ze voornamelijk overleven en haar dochter weerzien. Maar dat Offred niet per se een feministisch rolmodel is, betekent niet dat The Handmaid’s Tale niet feministisch is. Eén van de krachtigste punten van zowel boek als serie is namelijk júist dat het toont hoe makkelijk vrouwen medeplichtig kunnen worden gemaakt in de onderdrukking van andere vrouwen, in ruil voor een beetje macht, een beetje status, een beetje veiligheid. De mannen zien we eigenlijk weinig doen: de Handmaids worden geïndoctrineerd en gecontroleerd door de Aunts, daarna onder de duim gehouden door de vrouwen van de Commanders… en ook de Handmaids zelf worden ingezet om elkaar op hun plek te houden, in een huiveringswekkende slutshaming-scène.
Reductio ad absurdum
Toch is het de moeite waard om de vraag te stellen of de serie wel feministisch is, puur door het uitbeelden van een extreme versie van seksisme. Is het niet te ver van de werkelijkheid? Wordt het niet te makkelijk gemaakt om je relatief onschuldig te voelen? Het was in ieder geval mogelijk voor een schrijfster voor een rechtse website om te beargumenteren dat het – ondanks de regelmatige bijbelcitaten en -referenties – hier eigenlijk niet om het christendom gaat, maar om fundamentalisme. En in een bizar stuk van (het nog rechtsere) The National Review wordt eerst beargumenteerd dat geen enkele man ooit voor deze maatschappij zou gaan… om een paar paragrafen verder te zeggen dat het best plausibel in Saoedi-Arabië of een ander moslimland plaats had kunnen vinden.
Dat is het risico als je iets tot in het extreme doortrekt, zelfs al doe je het zorgvuldig: hoe verder het van het heden afstaat, hoe makkelijker het is voor mensen om zich te distantiëren. En dat terwijl we in een wereld leven waar recentelijk een Amerikaanse wetgever zwangere vrouwen nog “hosts” noemde.
Het is moeilijk een sluitende definitie te vinden, maar laten we besluiten met de eindconclusie uit dit stuk van Alexandra Schwartz: ja, The Handmaid’s Tale is feministisch. Omdat het de horror van seksisme tastbaar maakt. Omdat er ook in de manier van filmen feministische keuzes worden gemaakt. En – misschien nog wel het belangrijkste – omdat je door het kijken vastberaden wordt om het nooit zo ver te laten komen.
Pingback: Female Gaze: Een quilt van seksisme in Alias Grace – Vileine.com