“Wat jou in verwarring brengt is dat mijn denkwijze en benadering afwijken van wat je gewend bent. Met andere woorden, het probleem is dat ik onafhankelijk ben. […] Ik stel groot vertrouwen in wat Lessing Selbstdenken noemt, waarvoor mijns inziens geen enkele ideologie, publieke opinie of ‘overtuiging’ ooit een vervanging kan zijn.”
Aan het woord is Hannah Arendt. Eén van de meest originele en welbespraakte stemmen in het publieke debat in de tweede helft van de twintigste eeuw. Een krachtige vrouw met sterke meningen die zij compromisloos in heldere stukken en boeken aan de wereld toevertrouwt. Die gehuld in een wolk sigarettenrook talloze studenten naar haar colleges trekt. Een vrouw met vele vrienden, met wie ze levendige correspondentie onderhoudt. Maar ook de vrouw die een jarenlange controverse over zich heen krijgt als ze het waagt Adolf Eichmann – de ‘architect van de Holocaust’ – een eenvoudige man te noemen “die simpelweg gestopt was met denken.” Wat maakte Hannah tot deze vrije denker?
Brief van moeder of zelf een sneer geven
In het welgestelde Joodse gezin in Koningsberg (het tegenwoordige Kalinigrad) waarin Hannah opgroeit, is een gedegen opvoeding heel belangrijk. Klassieke filosofie, literatuur en de Duitse wijsbegerige traditie zijn de voornaamste zaken in het leven van de jonge Hannah. Het antisemitisme dat later haar leven overhoop haalt, is in Hannahs jonge jaren nog ver weg. Toch herinnert ze zich in een televisie-interview in 1964 een belangrijke les uit haar jeugd: als één van haar docenten een antisemitische opmerking maakte, mocht Hannah zonder iets te zeggen naar huis gaan, waarna haar moeder het incident met een brief zou afhandelen. Als het echter één van haar klasgenootjes was die een dergelijke opmerking maakte, dan moest Hannah dit zelf oplossen door een sneer terug te geven: “Man muß sich wehren!”
Haar belangstelling voor filosofie leidt Hannah naar universiteitsstad Marburg, in de jaren 20 het filosofisch kloppende hart van Duitsland. Dat het daar niet alleen de filosofie is die Hannahs hart sneller doet kloppen, blijkt na een ontmoeting met Martin Heidegger. Martin is de rockster van de universiteit, die de klassieke Duitse filosofie op zijn kop zet door zijn radicaal nieuwe benadering van de wijsbegeerte. Zijn theorieën over ‘in de wereld zijn’ zijn spannend en raadselachtig. Hannah voelt zich onmiddellijk tot hem aangetrokken, omdat hij ‘werkelijk aan de zaken raakte’. Halverwege de jaren 30 zal Martin samenwerken met het Nazi-regime, wat hem onherstelbaar eerverlies oplevert. Hannah blijft desondanks altijd een kritische, maar loyale vriendin, ook al trouwt ze in 1938 met Heinrich Blücher, een oud-activist die nog met Rosa Luxemburg op de barricades heeft gestaan.
Welke systemen hadden tot deze gruwelen geleid?
Naarmate de situatie voor Joden in Duitsland steeds penibeler wordt, vlucht Hannah in 1933 naar Parijs, om in 1941 na een kort gevangenschap definitief in de Verenigde Staten te belanden. Met lede ogen volgt ze de situatie in Europa. In korte artikelen in Duits- en later Engelstalige tijdschriften probeert ze te analyseren hoe de Joden op zo’n grootschalige wijze het slachtoffer konden worden van de voortdurende massavervolging. Na de oorlog gaat haar werk door. Ze móet tot de situatie doordringen. Welke systemen hadden tot deze gruwelen geleid? Of de Duitsers nu afstevenden op een ‘reine samenleving’ met ‘Lebensraum voor Ariërs’ of de Russen in de Sovjet-Unie streefden naar een klasseloze samenleving: Hannah verzet zich tegen het idee dat alle gebeurtenissen in de geschiedenis zich naar een bepaald punt bewegen, ten behoeve van een groter doel zoals ras of ideologie. In het boek The Origins of Totalitarianism (1951) analyseert ze welke schrikbarende gevolgen dergelijk denken (= totalitarisme) kan hebben. Het betekent haar grote doorbraak als onafhankelijke, kritische denker.
Naast het duiden van moderne fenomenen en gebeurtenissen probeert Hannah een alternatief te bieden voor de bestaande politieke systemen. In staat zijn om te denken en je gedachten te uiten: dat waren essentiële zaken voor haar. Aan welke voorwaarden moet de publieke ruimte voldoen zodat er een open, respectvolle dialoog kan plaatsvinden? Want vrijheid ontstaat wanneer kritische, onafhankelijke individuen elkaar ontmoeten in de publieke ruimte. Als ware wij allen wijsgeren op een Atheens plein in de tijd van Socrates. In staat zijn deze dialoog te voeren, dat is de waarlijke menselijke conditie, zoals beschreven in het boek met de gelijknamige Engelse titel (1958).
Beperkte uitingsvrijheid
De beperkingen van haar uitingsvrijheid ondervindt Hannah aan den lijve als zij haar bevindingen over het Eichmann-proces publiceert. Als in 1960 bekend wordt dat Adolf Eichmann, een hoge nazi-bureaucraat, in Israël berecht gaat worden, meldt Hannah zich bij The New Yorker als verslaggeefster van zijn proces. Haar verslag bewerkt ze tot een boek, dat in 1963 verschijnt onder de titel Eichmann in Jerusalem. A report on the banality of evil. Haar beroemde beoordeling dat Eichmann niet het kwaadaardige monster was die miljoenen Joden de dood had ingestuurd, maar een simpele bureaucraat die gevangen zat in een systeem dat elk ieder eigen initiatief of gedachte belemmerde, leidt tot heftige verontwaardiging, van critici maar ook van haar eigen vrienden. Haar kritiek op de houding van de medewerking van sommige Joodse raden was voor velen de laatste druppel.
Hannah blijft echter bij haar oordeel en verdedigt haar recht een afwijkende mening te hebben. Een voorbeeld van deze onafhankelijkheid blijkt uit haar reactie op een brief van de Joodse geleerde Gershom Scholem, één van haar vele criticasters naar aanleiding van Eichmann. Gershom verwijt Hannah geen Ahavath Yisrael te bezitten: geen liefde voor het Joodse volk. Over je eigen ‘familie’ kun je je toch nooit zo kil uitlaten? Hannah schrijft terug dat zij nimmer liefde voor abstracte zaken als een ‘volk’, een ‘ideologie’ of een ‘ras’ kon hebben, maar enkel liefde had voor haar vrienden en familie.
Liefde voor abstracte zaken?
Hannah blijft staan in de storm van kritiek na de publicatie van Eichmann, omdat zij overtuigd is dat de bronnen van kritiek voortkwamen uit dezelfde strikte, mensen-in-groepen-of-rassen-delende ideologie die ook ten grondslag lag aan de overheersing van de nazi’s. Het is misschien dan ook niet verrassend dat Hannah zich weigert uit te spreken over feminisme. Zij had net zo min een liefde voor of verwantschap met alle vrouwen, simpelweg omdat ze een vrouw was, als met alle Joden omdat ze Joods was. Voor haar betekenen deze hokjes een belemmering voor Selbstdenken, in staat zijn je eigen gedachten te vormen in plaats van ja-knikkend met de groep mee te doen. In haar beschrijving van de politieke ruimte wordt dan ook geen onderscheid gemaakt tussen mannen of vrouwen. Hannah houdt van vrijdenkende individuen die niet bang zijn om tegen de stroom in te denken, ook al plaatsen ze zichzelf hiermee buiten de maatschappij.
Voor jezelf opkomen (Man muß sich weren!), je plaats innemen in de publieke ruimte, je stem laten horen en je niet laten leiden door overheersende ideologieën maar zelf nadenken: de lessen van Hannah Arendt in een notendop. Vertaald naar nu? Een pleidooi voor onafhankelijk denken en voor jezelf opkomen, binnen én buiten de kaders, met een open vizier.
Amen, Hannah.
Sonja
3 mei 2016 at 20:07
Heerlijk gelezen. Bedankt!
Pingback: Visionaires: woorden zijn een schuilplaats voor Audre Lorde – Vileine.com