Ik heb een grote mond. Overal heb ik een mening over. Ik vind dat het mijn recht is om overal een mening over te hebben, hoe irritant sommige mensen dat vaak ook vinden. Maar ik vind het ook mijn plicht om mijn muil open te trekken als er dingen gebeuren, om me heen of in de wereld, waarvan ik denk dat er maar beter snel aan de bel getrokken kan worden.
Dat vind ik niet zomaar. Natuurlijk was ik als tiener al geschapen met een grote mond en een opstandige ziel, maar pas toen ik me politiek en historisch ontwikkelde snapte ik dat je tegen of voor iets uitspreken heel belangrijk is. En het was vooral één persoon die mij wakker schudde. In 2005 kwam de film Sophie Scholl: die letzte tagen uit. Een Duitse film die de laatste vier dagen van verzetsheld Sophie Scholl in beeld bracht. Scholl was een jonge student in München in 1943, die samen met haar broer en wat vrienden een verzetsbeweging vormden tegen het nazisme en dat moest bekopen met de dood.
In 2005 was ik al minstens 12 jaar bezig met actievoeren tegen neo-fascisten en ander tuig en de jaren daarvoor was ik ontzettend geobsedeerd door de Tweede Wereldoorlog. Maar nog nooit had ik gehoord van Sophie Scholl of haar groep, die zichzelf De Witte Roos noemde. Dit terwijl er in Scholl en haar kameraden de moed zat om in het hart van de leeuw, in eigen land, op te staan en zich uit te spreken tegen het verderfelijke nazisme.
Verzetsdaden, maar niet door vrouwen
Natuurlijk kende ik Anne Frank wel. Het jonge meisje dat zoveel harten heeft gestolen met haar dagboek en haar tragische einde, dat door miljoenen andere joden werd gedeeld. En ik kende ook vaag de verhalen van Nederlandse verzetsvrouwen als Hannie Schaft, wier leven in de jaren tachtig werd verfilmd met in de hoofdrol Rene Soutendijk. Maar op school en in alle Discovery-, BBC- en VPRO-documentaires ging het vooral over de mannen die zich uitspraken tegen het nazisme of in het verzet zaten. Er was altijd wel een vrouw die werd genoemd, maar hele hoofdstukken gingen over moedige mannelijke schrijvers, filmers, dichters, dominees en dergelijke, die dankzij hun verzetsdaden afscheid moesten nemen van hun moederland of verdwenen in de kelders van de Gestapo. En ik kende ook de zwart-witbeelden van de nazi-rechtbanken, met het drama en pompeuze gedrag van de rechters in hun wapperende gewaden, terwijl de aangeklaagden uitgemergeld en met loszittende kleding schaapachtig voor zich uit staarden, de immense hakenkruisvlaggen op de achtergrond als de ogen van de aanklagers brandend neerkeken op de gevangene.
Maar al die tijd had ik nooit iets gehoord over deze moedige vrouw. Deze Duitse studente, 22 jaar oud en wijzer en moediger dan de meeste mensen om haar heen. Haar broer was samen met wat vrienden een ondergrondse organisatie begonnen met als doel het verspreiden van de waarheid over de misdaden van het nazi-regime in Duitsland en Oost-Europa. Aanvankelijk wilde Sophie’s broer haar niet betrekken bij de organisatie, maar toen ze eenmaal de pamfletten ontdekte, die haar broer verscholen hield, wilde ze meedoen. Zijn zus kennende hield hij haar niet meer tegen. Haar enthousiasme en positivisme werkte aanstekelijk en gaf een boost aan de Witte Roos. Dankzij het feit dat de SS en de Gestapo over het algemeen vrouwen niet goed controleerden bij checkpoints kon Sophie zonder al te veel problemen duizenden pamfletten van A naar B transporteren. Vrouwen waren immers geen gevaar in de ogen van de Nazi’s. Veel verzetsvrouwen hebben in de oorlog in alle landen gebruik kunnen maken van dit seksistische filter.
Scholl was in die zin niet bijzonder. Er zijn duizenden boeken verschenen over verzetsdaden en verzetshelden. Maar in Nederland verscheen Sophie niet in de geschiedenisboeken op school. Een mof als verzetsheld? Pas in de jaren ’90 hoorde ik voor het eerst, van Duitsers, dat er ook verzet tegen de nazi’s was in Duitsland, zoals de Edelweiss-piraten, de Witte Roos, het communistisch verzet en nog vele andere, individuen en groepen. Maar voor mij sprong Sophie eruit. De film was ontroerend en bracht prachtig in beeld hoe een racistisch, fascistisch bureaucratisch apparaat niet ingesteld is op tegenspraak en verzet. Sophie staart in de film haar beulen recht in de ogen aan en laat slechts zwakte zien als de celdeur weer dichtzit.
Na de film dook ik de bibliotheek in, maar kon niks vinden over haar. Een online boeken bestelservice bracht uitkomst. Ik vond haar biografie in het Engels en las hem binnen een dag uit. De film-Sophie bleek getrouw aan de echte Sophie; Hollywood-oppoetsen was niet nodig geweest.
Sophie had vanaf moment 1 na haar onvermijdelijke arrestatie door de Gestapo besloten om niet te zwichten voor de fascisten. Haar ondervragers leidde ze om de tuin met vage verhalen die geen ander doel hadden anders dan hen op het verkeerde been te zetten. Ze weigerde schuld te bekennen totdat anderen uit de groep al waren gebroken onder de druk en haar vader en moeder ook in gevaar leken te zijn. Ze bedacht zich geen moment en stapte in de rol van schuldige. Trots was ze op haar “misdaad” en dat zou ze laten weten ook. De schuimbekkende rechter met zijn theatrale geblaas en zijn rode inquisiteur-jas kreeg halve hartverzakkingen van Sophie’s tegenspraak. Hier stond geen aangeklaagde in slechtzittende kleding, lijkbleek en stamelend, nee, hier stond een vrouw van 21 met de energie van een Walkure, die net zo hard met haar vinger wees naar de rechter als de mensen om haar heen die de rechtszaal bevolkten. “Jullie zijn fout! Niet ik!”
De moed om je uit te spreken
Haar moed spat van het scherm, maar ook van het boek af. En door die moed wist ik het zeker: ik moet en zal me altijd uit blijven spreken tegen racisme, tegen ongelijkheid, tegen homofobie, tegen seksisme, ondanks alle ongemakken die daar bij komen kijken. Hoe gering die ongemakken voor mij ook zullen zijn. Als een 21-jarige student in nazi-Duitsland het lef had om verzet te plegen en haar ogen niet gesloten hield voor de misdaden die haar regering beging, wie ben ik dan om nu terug te kruipen in mijn schulp? Want dat is de crux. Niet dat Sophie een vrouw is. Dat is slechts de reden waarom ze waarschijnlijk niet in mijn geschiedenisboeken voorkwam. Niet dat ze Duits is, want dat is waarschijnlijk de tweede reden dat ze niet in mijn geschiedenisboeken voorkwam. Nee, het feit dat iemand, in hartje nazi-Duitsland, op haar 21e dondersgoed wist waar het nazi-regime voor stond en wat de gevolgen zijn van fascisme, dictatorverering en oorlog, dat is wat mij het meest raakte. Genoeg mensen die toen, en nu, riepen dat ze niets van wisten wat er om hun heen gebeurde. Onzin. Als je het wil weten, kan je het weten. Als een groep jonge studenten in 1942 in Munchen konden weten waar nazi-Duitsland voor stond, dan heeft niemand een excuus.
In deze tijden, waar de PVV de NSB rechts voorbij schiet en waarin de VVD dingen roept waar Janmaat rode oren van zou krijgen, hebben we helden als Sophie Scholl nodig. Of in ieder geval hebben we haar energie nodig, haar kracht, haar motivatie. Met Sophie Scholl achter je hoef je niet bang te zijn om naar Geert Wilders of zijn stemmers te wijzen en te zeggen: jullie zijn racisten! Jullie willen een fascistische toekomst van deportaties, gevangenschap en vernietiging! Jullie ideeën kunnen alleen ten uitvoer gebracht worden met geweld! Jullie hebben het woord ‘jood’ met ‘moslim’ vervangen!
Sophie Scholl keek haar beulen recht in de ogen aan en zei:
“Hoe kunnen we verwachten dat gerechtigheid zal overwinnen als er bijna niemand bereid is om zichzelf op te offeren voor een groter goed? Zo’n mooie dag, zonnig, en ik moet gaan, maar wat doet mijn dood er toe, als door mij en mijn kameraden, duizenden mensen wakker worden en tot actie overgaan?”
