Gewetensvragen
Het kenmerk van monotoon geluid is dat je het na verloop van tijd niet meer hoort. Ik weet niet precies hoe lang ik geslapen heb, maar na het zoveelste monotone debat zonder zelfreflectie schrik ik wakker. Mijn geduld is op. Soms hoop je dat de gevestigde orde op een zekere morgen (of gisteren) om zich heen kijkt en denkt: “Wacht, dit kan niet meer.” Het is nog niet gebeurd. Medefeministen doen wat ze kunnen om effectieve ruis te produceren, maar het moet harder. Omdat feministen – zoals Simone van Saarloos laat zien in haar speech tijdens Chimamanda Ngozi Adichie’s bezoek aan kenniscentrum voor vrouwengeschiedenis Atria – het geweten zijn van het publieke domein, stel ik voor dat we naast onszelf te wijzen op blinde vlekken, een collectief geweten vormen.
Een mooie aanzet komt van de Lezeres des Vaderlands; zij vertaalt in cijfers hoe het staat met de aandacht voor vrouwen in boekenbijlagen van nationale kranten. Ik wil haar intentie uitrekken tot een grondzeil voor de publieke ruimte. Het begint met cijfers. Het begint bij het aantal vrouwen, het aantal niet-witte vrouwen. Niet als rariteit, niet als prestatie, maar als poging recht te doen aan de actuele samenstelling en diversiteit van stemmen in het Nederlandse landschap. Dus geen excuusvrouw, ‘want er moest er één bij.’ Die minderhedenkaart is lang geleden gespeeld en verspeeld. Het zijn geen minderheden meer, nooit geweest ook. “Je moet het niet per ongeluk fout doen, maar expres goed,” is mijn antwoord op de excuusjes die zo vaak gebruikt worden (“Die vrouwen willen allemaal niet,” bijvoorbeeld).
Het gaat echter verder dan aantallen. Feminisme gaat niet alleen over concrete vrouwen ten opzichte van mannen (of andere vrouwen). Het gaat ook om de patriarchale assen die bepalen hoe de raderen draaien. De gespreksvorm van vraag en antwoord die stuurt, buigt en trekt. De honger naar oplossingen en handelingsperspectieven, waar sociologe Donna Haraway juist zegt: “Stay with the trouble.” Dwing de vraag alsjeblieft niet in het keurslijf van een snel en bevredigend antwoord.
Ook het ‘gebruik’ van publiek heeft een feministische beurt nodig. Laten we eens kijken naar het passieve karakter dat het publiek toebedeeld krijgt. Zeker in televisieoptredens is een decor van – vermoed ik – levende mensen vaste prik geworden. In talkshows en programma’s zijn er in het beste geval misschien tien minuten over aan het eind. Stel dan vragen, geen opmerkingen graag, zo kort mogelijk en alsjeblieft geen uitstapjes naar het privédomein. Ik vind dat laatste zelf ook vaak irritant, maar dat hangt samen met de haastigheid. In elk debat wordt verwezen naar de tijdsdruk. Voor aanvang van programma’s die twee uur duren wordt al benoemd dat er weinig tijd is, dus snel snel alles doornemen. Blij werd ik van Adichie (sowieso) en het publieke gesprek dat ze voerde in Atria. Hier was een mooie en bijna omgekeerde balans tussen dialoog tussen interviewer en geïnterviewde en gesprek met ‘de zaal’.
We zoeken naar ofwel consensus, ofwel polarisatie. In publieke gesprekken is weinig ruimte voor iets ertussenin, bijvoorbeeld een nuancering of een kritische vraag waarmee je de ander niet op zijn gezicht laat vallen, maar diegene wijst op een obstakel. Niet zoals in dit het radio-interview met Francisco van Jole en Peter Kee. De woordkeuze die wordt gebruikt in verslaglegging van dit soort gesprekken is betekenisvol: er wordt gesproken van ‘iemand slopen’, dat is schijnbaar ultiem in de arena waar ego’s elkaar te lijf gaan.
Doelgericht, strak en schoon
En waarom moeten publieke gesprekken altijd zo doelgericht, strak en schoon zijn? Zoals van Saarloos benoemt in haar toewijdingsverhaal bij Adichie: “No conversation can ever happen without the structures making it possible – language, people, questions, careful listeners, room at the table and moving chairs.” We reproduceren televisieformats waar geen haar verkeerd zit, geen blush te hoog of te laag is aangebracht en geen woord op de verkeerde plek valt of staat. Alleen iets zeggen als je iets gevraagd wordt. Ik merk zelf ook dat ik schrik als iemand iets roept zonder dat de token of consent (meestal een microfoon) officieel en vlekkeloos wordt aangezet of overgedragen. Dat wordt veroorzaakt door het geluid dat ineens uit een andere richting komt, terwijl mijn auditieve oriëntatie naar voren ingesteld stond; het komt door de hevigheid waarmee vaak gesproken wordt, een teken van iets dat onderdrukt wordt, als de ugly cry tijdens een begrafenis waar je je tranen te lang inhield.
Is dit een pleidooi voor rommel en wanorde? Niet als doel, maar wel als middel om het publieke domein te ontdoen van haar steriele karakter. Het publieke gesprek lijkt een representatie van iets dat helemaal niet bestaat. Het perfecte gesprek bestaat niet en is ook niet nastrevenswaardig. Een race naar het perfecte antwoord, met zo min mogelijk omwegen, niet staren naar een horizon en zeker niet om je heen kijken waar je mederacers zich bevinden. In een zo kort mogelijke tijd de snelst mogelijke informatietoevoer aan weten te boren.
Ik ben een structureel ontevreden programmamaker. Het is makkelijk om jezelf te herhalen, want dat is comfortabel – maar saai. Het is nooit goed, je kunt het nooit opnieuw doen en dat is de realiteit. Ik denk altijd dat het anders moet en dat is ook zo. Met elke blinde vlek die ik bij mezelf ontmasker, creëer ik ergens anders weer een nieuwe.
Laten we het gebaar dat de Lezeres des Vaderlands maakt doortrekken, als feministische bloedtransfusie door dat zieke, in slaap gesuste lijf dat we maar heen en weer blijven slepen. Begin door vragen te stellen in een laatste alinea, durf publiekelijk te falen, lach jezelf uit en onderbreek de gevestigde orde in de zoveelste benevelende opsomming. We zitten er middenin, laten we er dan ook zijn. Middenin. Niet in een niche, niet in de periferie, niet onversterkt maar keihard en vervelend, om zo het monotone gezang van de eeuwige herhaling te doorbreken.
Dit artikel gaat vooraf aan de Smalltalkshow, een initiatief van Simone van Hulst i.s.m. Arminius, op 9 december voor het eerst tijdens de Debatnacht.
