Sinds begin juni kent iedereen de Amazones: de Wonder Woman film geeft ons een kijkje in de wereld van deze legendarische krijgersvrouwen, waar Diana, Wonder Woman zelf, er een van is. Het beeld dat we krijgen van Themiscyra klopt gewoon: vrouwen die rondlopen in harnassen, zwaardvechten, en bekvechten over politiek en strategie – die, met andere woorden, precies doen wat we mannen in tientallen films over de oudheid hebben zien doen. Stiekem waren de Amazones al een bekend beeld: hun mannenloze maatschappij, met haar herverdeling van genderrollen, is sinds de oudheid een fascinerende tegenhanger voor de onze. Hun mysterieuze afkomst en gebruiken riepen al bij de oude Grieken vragen op. Zijn ze mythologische wezens, of hebben ze echt bestaan? Waar kwamen ze precies vandaan, en hoe zagen ze eruit? De vele standbeelden, vaasschilderingen, tempelfriezen en geschriften die overgebleven zijn uit de oudheid kunnen er maar geen eenduidig antwoord op geven.
De Amazones waren de bekendste vijanden van de Grieken
De Amazones zijn in alle grote werken van de klassieke literatuur te vinden, van de Ilias van de vroege epische dichter Homerus tot de Parallelle Levens van Plutarchus, een serie biografieën over belangrijke figuren uit de Griekse en Romeinse oudheid. Vaak worden ze tussen neus en lippen door genoemd, omdat ze blijkbaar geen introductie nodig hebben. In de Bronstijd van Homerus zijn ze een oud volk, waar de helden van vroegere generaties al tegen vochten. Samen met de Perzen waren de Amazones de meest bekende en meest geduchte vijanden van de Grieken, door wie ze keer op keer verslagen werden – maar nooit voorgoed. Ze waren bij uitstek de Ander voor de masculiene Grieken: het lijkt erop dat de een zonder de ander niet kon bestaan. We moeten het doen met wat de oude Grieken en hun literaire erfgenamen over de Amazones vertellen: als ze echt bestonden, hebben ze zelf niets nagelaten.
Over de oorsprong van de Amazones kon geen enkele klassieke schrijver het eens worden. Het staat vast dat ze dochters waren van Ares, de god van de oorlog, en de nymf Harmonia. Volgens de toneelschrijver Aeschylus kwamen ze uit Scythië, het steppegebied dat zich uitstrekt boven de Zwarte Zee en de Kaspische Zee, voordat ze wegtrokken naar Themiscyra, een stadsstaat aan de rivier Thermodon, aan de zuidkust van de Zwarte Zee. Geschiedschrijver Herodotus draait het precies om: hij vertelt hoe de Grieken hen verdreven uit Themiscyra en hen op drie schepen wegvoerden. Eenmaal op zee overmeesterden de Amazones de Grieken, maar omdat ze niks van varen wisten, dobberden ze een tijdje doelloos rond voordat ze de kust van Scythië bereikten. Homerus vertelt dat ze uit ‘het noorden’ kwamen om met de Trojanen mee te vechten, en andere bronnen opperen zelfs dat de Amazones uit Noord-Afrika zijn gekomen, en dat er meerdere Amazonestammen bestonden die verspreid van elkaar woonden. Over het algemeen werden ze in Klein-Azië geplaatst, het huidige Turkije, en in de regio rondom de Zwarte Zee. Het was meer een symbolische dan een geografische kwestie. Volgens de Grieken leefden de Amazones op het randje van de kaart, in de periferie van de beschaving; ver weg genoeg om mysterieus en ‘anders’ te zijn, maar ook niet in geheel onbekend gebied.
Vrouwelijke krijgers uit die tijd hadden tattoeages en rookten wiet
Of de Amazones echt bestaan hebben is een lastige vraag. Er is geen archeologisch bewijs dat er inderdaad een volk heeft bestaan dat alleen maar uit vrouwen bestond, maar er zijn in de laatste decennia ontdekkingen gedaan die wijzen op het bestaan van vrouwelijke krijgers rond die tijd. Zo zijn er in het huidige Oekraïne in kugans, Scythische grafheuvels, graven gevonden van vrouwen die behalve met sieraden ook met speer- en pijlpunten waren begraven, en een enkele zelfs met haar paard. Archeologen ontdekten verder dat deze vrouwen vaak getatoeëerd waren, littekens van de strijd hadden, en regelmatig cannabis rookten bij rituelen. Dit wijst erop dat een groot deel van de Scythische vrouwen net als de mannen er te paard op uit trok om te jagen of te vechten en aan dezelfde rituelen deelnamen. Het leven op de steppe was tenslotte zwaar, en het is goed mogelijk dat de taken tussen mannen en vrouwen gelijker verdeeld waren dan in het beschaafde Athene en andere Griekse steden. Te paard en met een boog was een vrouw tenslotte even snel en dodelijk als een man. Waren dit dan ‘de echte Amazones’? Nee, maar het idee van vrouwen die in de oudheid gelijk waren aan mannen is zeker niet helemaal uit de lucht gegrepen. Op vazen en friezen worden Amazones dan ook regelmatig afgebeeld met een broek aan en een pet op die sterk doet denken aan de klederdracht van nomadische stammen zoals de Scythen. Als de Grieken van het bestaan van deze vrouwen wisten, zouden ze het ook hebben geweten als deze vrouwen in de politiek en andere ‘mannenzaken’ evenveel te zeggen hadden, wat geruchten van een maatschappij die geheel en al door vrouwen bestuurd werd in gang zou hebben gezet.
Amazones deden niet onder voor een man
De Amazones stonden erom bekend dat ze voor geen enkele man onderdeden tijdens het vechten, maar ook op politiek gebied niet. Zoals het dochters van de oorlogsgod betaamt trokken ze er regelmatig op uit om te plunderen en strijd te leveren. Veel schrijvers noemen de graftombes van Amazones, die verspreid over het hele oude Griekenland te vinden waren, vaak in steden die naar de overledene vernoemd werden. Ook stichtten ze hier en daar tempels en altaren, bijvoorbeeld op het eiland van Ares, waar de held Jason en zijn Argonauten maar net ontkomen aan de honderden venijnige ‘pijlvogels’ die op hen af vliegen als ze voet aan land proberen te zetten. Maar de Grieken beschouwden hen niet als moorddadige barbaren: ze zagen de Amazones als een geduchte vijand, met wie elke Griekse held zich kon – en moest – meten, als de ultieme test van hun kunnen. En overwonnen werden de Amazones, steeds opnieuw: met name hun strijd tegen de held Herakles kwam op tempelfriezen en vazen terug als het ultieme bewijs van de macht die de beschaafde en masculiene Grieken hadden over hun tegennatuurlijke vrouwelijke strijders. De wildste verhalen deden de ronde: Herodotus noemt hen Oiorpata – mannenmoordenaars. Er werd gezegd dat ze hun linkerborst afsneden om het boogschieten makkelijker te maken – of zelfs dat ze al op jonge leeftijd één borst dicht brandden, zodat de andere helft van het lichaam zich sterker zou ontwikkelen. Deze hardnekkige mythe werd in de wereld gebracht door de 5e-eeuwse schrijver Hellanikos, die een verklaring voor de naam ‘Amazone’ probeerde te geven: a mazoon. Wat in het Oud-Grieks zoveel betekent als ‘zonder borst’. Het feit dat Amazones altijd met twee borsten worden afgebeeld in de kunst geeft aan dat dit fabeltje bij de meeste Grieken niet aansloeg, maar het is een interessant idee dat de Amazones zoiets typisch vrouwelijks zouden moeten opgeven als onderdeel van hun identiteit.
De vrouwen mochten niet trouwen totdat ze een mannelijke vijand gedood hadden
De vrouwelijkheid van de Amazones is dus een interessante kwestie. In de beeldende kunst zijn ze zonder uitzondering mooi, jong, sterk en dapper – zelden nemen ze een smekende positie aan, iets wat bij afbeeldingen van andere vijanden van de Grieken vaker voorkomt. Ze dragen vaak een korte tuniek, met één ontblote borst, en vechten te voet, te paard, en in strijdwagens; ze worden aan hun haren meegesleept of hakken er op los met bijlen en zwaarden. De Grieken vonden deze onafhankelijke, vrijgevochten vrouwen tegelijkertijd aantrekkelijk en afstotelijk, maar respecteerden hun vechtkunst. In de meeste verhalen proberen Grieken Amazones te ‘temmen’, meestal zonder succes. Herodotus vertelt bijvoorbeeld dat ze na hun aankomst in Scythië prompt een kudde paarden temden, een nederzetting bouwden en hier en daar wat begonnen te plunderen en te veroveren. Toen de lokale bevolking erachter kwam dat ze tegen vrouwen vochten, stuurden ze een groep jonge mannen naar de Amazones toe, die vlak daarbij hun kamp opsloegen. Een Amazone die zich had afgezonderd om haar behoefte te doen werd verleid door een jongeman, en gaf aan met handgebaren dat hij de volgende dag terug moest komen met een vriend – zij zou een vriendin meenemen. Zo raakten de twee stammen met elkaar vermengd, tot op het punt dat de Scythen hun Amazones vroegen of ze niet bij hun in wilden trekken. “Ben je gek! Griekse vrouwen doen niets anders dan vrouwenwerk, en zitten opgesloten in hun wagens,” riepen de Amazones uit. “Ga liever met ons mee, dan vestigen we ons ergens waar we kunnen jagen en strijden.” Zo werden hun nakomelingen een volk waarin mannen en vrouwen samen uit jagen gingen. Volgens Herodotus mochten de vrouwen van dit volk niet trouwen totdat ze een mannelijke vijand gedood hadden; anders stierven ze als oude vrijsters.
Er kunnen lesbische elementen in de mythologie van de Amazones worden gelezen
De verhalen van de meest bekende Amazones, Hippolyta, Antiope en Penthesileia, worden gekenmerkt door tragedie en romantiek in hun relaties met de Grieken. Hippolyta was de koningin van de Amazones, die van haar vader Ares een magische gordel gekregen had. De held Herakles, die als opdracht had de gordel mee te nemen voor de dochter van Koning Eurystheus, wist haar zo te imponeren dat ze de gordel vrijwillig aan hem wilde geven. Helaas fluisterde de godin Hera, die een hekel had aan Herakles, de Amazones in dat hij van plan was Hippolyta te ontvoeren. Woedend trokken de Amazones hun zwaard, en in het daaropvolgende gevecht doodde Herakles Hippolyta en vertrok hij met de gordel. In een andere versie van het verhaal wordt hij bijgestaan door de held Theseus, die als oorlogsbuit Hippolyta of haar zus Antiope mee terug naar Athene neemt, waar zij de eerste getrouwde Amazone wordt. Al snel laat Theseus Hippolyta vallen voor een andere vrouw, Phaedra; uit wraak vallen de Amazones de stad binnen, waar ze door Herakles en Theseus met het Atheense leger worden verslagen.
Nadruk op zusterschap
Penthesileia trekt met haar Amazones ten strijde tegen de Grieken in de Ilias, vastbesloten om Achilles, de grootste Griekse held, te verslaan.
Strijdlustig galoppeert ze over het slagveld, maar als ze tegenover elkaar staan, worden ze halsoverkop verliefd op elkaar. Achilles doodt haar met pijn in zijn hart, en brengt haar terug naar de Trojanen, waar ze met eer wordt begraven. Dan was er nog de Amazonekoningin Thalestris, die Alexander de Grote benaderde om samen ongekend sterke kinderen te krijgen – wat Alexander niet afsloeg. Daarnaast werd er verteld dat de Amazones eens per jaar met mannen van een nabijgelegen stam tussen de lakens doken om zich voort te planten. De meisjes die hieruit voortkwamen hielden ze zelf: de jongens stuurden ze terug naar hun vaders, doodden ze, of verminkten ze zodat ze niet mee konden doen aan de strijd. Daarmee werd er gesuggereerd dat de Amazones niets met het moederschap te maken wilden hebben – een radicale houding, vergeleken met de onderdanige positie waarin Griekse vrouwen zich toen bevonden. Door de eeuwen heen werd in de mythe van de Amazones, zoals we ook zien in Wonder Woman, vooral de nadruk gelegd op hun zusterschap, en werd er ook een link gelegd met de jachtgodin Diana, die een groep maagdelijke volgelingen had en daarbij bewust mannen buitensloot. Daardoor kunnen er ook lesbische elementen in de mythologie van de Amazones worden gelezen. Ook in Wonder Woman wordt er gerefereerd aan huwelijken tussen Amazones, en de serie Xena: Warrior Princess, duidelijk een erfgename van de Amazone-mythe, draait ook met name om de relatie tussen de heldin, Xena, en haar sidekick, Gabrielle. De positie van de Amazones tussen feit en fictie, mannelijk en vrouwelijk, en barbaars en beschaafd maakt duidelijk waarom ze nog steeds tot de verbeelding spreken.
Meer Vileine scherpte? We maken samen met Blendle elke week een themabrief, abonneer je hier op onze weekcyclus!