Toen zij vreemdging, vond ze dat het de schuld van haar man was. Toen mijn zus zei dat ze het wel leuk had gevonden als haar beste vriendin haar een keer had opgezocht toen ze na de geboorte van haar zoon bijna een jaar lang met een postnatale depressie thuiszat (ze woont immers één straat verderop), antwoordde zij dat mijn zus egoïstisch was en alleen aan zichzelf dacht. De vriendschap is inmiddels dus bekoeld. Toch had deze vriendin lange tijd een aantrekkingskracht op mijn zus, zoals vriendinnen om mij heen ook in de liefde getroffen raken door mannen die uiteindelijk in een relatie meer met zichzelf bezig blijken te zijn dan met de relatie. Het lijkt vanzelfsprekend dat je niets te zoeken hebt bij dat soort mensen, maar aan de manier waarop ‘narcisme’ in de afgelopen jaren een trendwoord is geworden, valt te bezien dat je niet alleen bent als je voor een narcist bent gevallen. Maar hoe kan dat?
Cultureel narcisme versus pathologisch narcisme
Om die vraag te beantwoorden moet er eerst een onderscheid gemaakt worden tussen cultureel narcisme en pathologisch narcisme. De diagnose ‘narcistische persoonlijkheidsstoornis’ wordt namelijk te pas en te onpas gegeven door mensen die psychologie van de koude grond beoefenen, en ‘narcisme’ als label wordt in vele vormen geplakt op vormen van cultuur (selfies, autobiografieën, blogs, vlogs etc.). Als zodanig is narcisme een cultureel fenomeen. De officiële diagnose kan echter alleen gesteld worden door een medisch deskundige, aan de hand van de Narcissistic Personality Inventory (NPI); een vragenlijst die in de jaren ’80 ontwikkeld werd door Robert Raskin en Howard Terry. Die diagnose wordt door veel specialisten nog bediscussieerd: er zou namelijk sprake zijn van twee vormen van narcisme. De eerste is de vorm waar we arrogantie, misplaatste eigendunk en een hoog zelfbeeld aan verbinden. De tweede is de meer depressieve, introverte en hulpeloze ziel, die zich leeg voelt en betekenis zoekt in het leven. Die betekenis zoekt diegene in een hang naar oppervlakkige vervulling; faam zonder prestaties, bewondering van buitenaf, een relatie met iemand ‘die ertoe doet’, maar erachter schuilt een doordringend gevoel van leegte dat maar niet weg wil gaan.
De narcist waar je voor valt is die uit de eerste categorie, maar wat ze met elkaar gemeen hebben is dat ze allebei gaan over het ego. Formeel kan narcisme gedefinieerd worden als een nadrukkelijk aanwezig patroon van grandioos denken, focus op het zelf en een overschatting van het belang van de eigen persoon. Mensen met een hoge score op de NPI, die dus lijden aan een hoge mate van narcisme, denken dat ze beter zijn dan anderen, dat ze er beter uitzien, slimmer zijn, er meer toe doen, zakelijk meer getalenteerd zijn, enzovoort. De depressieve narcist voelt zich niet erkend, terwijl de extraverte van diens eigen superioriteit overtuigd is en in plaats van bij de pakken neer te gaan zitten of naar anderen te kijken voor vervulling, de touwtjes in handen neemt en moord en brand schreeuwt als hem/haar onrecht wordt aangedaan.
Nu zou het natuurlijk kunnen dat dat gevoel van superioriteit terecht is, behalve dat al bewezen is dat dat niet zo is. Objectief gemeten zijn narcisten hetzelfde als alle andere mensen; hun enige uitschieters liggen besloten in de waarde die ze aan zichzelf en aan de ander toekennen. Dit is precies waar de narcist anders is dan de mens met een positief zelfbeeld; deze laatsten hechten waarde aan verbindingen met anderen en kunnen betekenisvolle relaties aangaan. De narcist vindt de ander wel interessant, maar alleen wanneer die ander haar blik op de narcist gericht houdt. Kortom, de narcist vindt jou leuk, zo lang er bij jou iets te halen valt.
Charmant maar verraderlijk
Waarom zou je dan toch voor zo’n extravert figuur met een overdreven positief zelfbeeld vallen? Allereerst is er de ontmoeting. Een groep onderzoekers uit Duitsland lieten 73 eerstejaars studenten de NPI invullen en daarna als groep bijeenkomen. Eén voor één moesten de studenten, die elkaar niet kenden, zichzelf voorstellen. Daarna vulde iedere student per kandidaat in hoe aardig ze de kandidaat vonden en of ze hem of haar beter zouden willen leren kennen. Degenen die binnen de NPI hoog scoorden in het algemeen, en specifiek op één van de subschalen van de test, genaamd ‘Exploitativeness/Entitlement’, waren het meest populair. Ze kleedden zich het best, kwamen charmant over, hadden een lichaamstaal waaruit zelfvertrouwen sprak en spraken met humor. Maar het is juist deze subschaal waardoor de narcist zo destructief kan zijn op de lange termijn; de vriendelijkheid en charme van de narcist zijn bedoeld om je uit te buiten en dat kan zich dus net zo snel tegen je keren als je een keer kritisch bent of weigert toe te geven. Bovendien voelt een narcist er niets voor om een langdurige relatie aan te gaan; het liefst vermijdt deze echte verbinding. Diepgang maakt plaats voor oppervlakkigheid, zorgen maakt plaats voor uitbuiting en liefde voor de ander maakt plaats voor liefde voor het zelf. De reden dat jij welkom bent als partner van de narcist, is omdat je diens ego voedt. De relatie heeft alleen kans van slagen als je de narcist weet te blijven voeden. Zo niet, dan ben je kansloos.
Hoe erg het kan zijn, geven Jean Twenge en Keith Campbell aan in hun boek The Narcissism Epidemic. Zij beschrijven daarin het voorbeeld van de narcist die zichzelf vergeleek met Jezus omdat hij Joods was en in december was geboren. Of de man die zichzelf een diamanten oorbel gaf als kerstcadeau aan zijn vrouw. En wat dacht je van de man die niet kon slapen voordat hij een foto van zichzelf in de spiegel had genomen?
Narcisten zijn een expert in het spelen van spelletjes. Het ene moment kunnen ze je laten denken dat ze met je samen zijn voor ‘the long run’, het volgende moment trekken ze zich terug en houden ze de boot af. Dat geeft hen de controle over de relatie. Degene die het minst geïnteresseerd is, is ook degene die het meeste macht heeft; die heeft immers het minst te verliezen. Laat deze laatste zin je echter niet misleiden, het is namelijk geen zelfbescherming waardoor de narcist haar spelletjes speelt. Je bent inwisselbaar. Twenge en Campbell beschrijven het alsof je benzine uit een tankstation bent – je kunt die benzine bij ieder tankstation halen, onverschillig waar. Op dezelfde manier werkt een relatie voor een narcist. Je bent er voor de narcist zelf en je zou net zo goed een ander kunnen zijn, of zelfs iets anders. Een ‘trophy wife’ of een villa in Monaco; voor de narcist is het eender. Het gaat om status en beeldvorming, niet om liefde, en precies daarom zijn relaties met narcisten zo destructief. Je eindigt in de goot als een stuk afval, soms zelfs terwijl je zelf nog dacht dat jullie het zo leuk hadden samen.
De narcistische samenleving
Het is dus geen goed idee om je in te laten met een narcist, maar jammer genoeg weet je het vaak pas als het al te laat is. Temeer omdat het narcisme een standaard fenomeen is geworden in onze cultuur, waar je bijna niet meer omheen kunt. Al in 1979 schreef Christopher Lasch een boek waarin hij beschrijft hoe de maatschappij richting het narcisme verschoven is. Als oorzaak wijst hij aan dat we aan alle kanten worden aangemoedigd om onszelf voorop te stellen. Liefde wordt in dat beeld gepresenteerd als een vorm van opoffering, of dat nou gaat om compromissen binnen een relatie, het meedoen met een traditie of simpelweg geïnteresseerd zijn in de ander. Het komt niet langer in ons op dat dat helemaal geen opoffering is. Ook de ‘maakbare wereld’ speelt in de narcistische samenleving een grote rol. Iedereen is uniek, iedereen is speciaal en iedereen is in staat te bereiken wat ze wil bereiken. We komen daarmee los van de generaties voor ons en hen die na ons komen. Alleen wijzelf, het nu en wat wij daarvan maken is belangrijk. En omdat iedereen wordt wijsgemaakt dat ze aan hetzelfde spel meespelen kun je ook niet een ander de schuld geven van je eigen falen. Iedereen doet mee, we ‘participeren’, zoals dat zo mooi heet. We kijken weliswaar kritisch naar autoriteit (‘Zij zijn niet de baas over jou, jij bepaalt zelf wat je doet!’), maar dominantie in de maakbare wereld blijft grotendeels onbenoemd. Als je niet aan de top staat, heb je dat aan jezelf te danken. Zo kun je ook niet het gevoel hebben dat je onderdrukt wordt; we zijn toch allemaal gelijk in onze uniciteit? Als de kaarten zijn geschud lijkt het daarom dat de ander misschien net wat unieker, belangrijker, beter, specialer is. Het komt echter in niemand op dat we eens andere eisen zouden kunnen stellen aan de regels van het spel.
Hoe zouden we die regels kunnen veranderen? Het lijkt alsof ik oproep tot een revolutie, maar in werkelijkheid zal het een proces van lange adem zijn. Narcisme als cultureel fenomeen en narcisme als pathologie hebben een wederkerige relatie met elkaar. Omdat een individu iets zelfverheerlijkends doet en er aandacht mee krijgt, wordt het een nieuwe standaard, en voor je het weet ben je doodmoe van iedereen die maar de hele tijd selfies post. Maar omdat iedereen de hele tijd selfies post, ga je er vroeg of laat toch aan meedoen. De norm schuift steeds een beetje op. Daardoor wordt het bijvoorbeeld in relaties steeds normaler om de boot af te houden, wat afstand te bewaren totdat ‘je het zeker weet’, cynisch te zijn, oppervlakkig te blijven uit angst voor een gebroken hart. Omdat je wacht totdat die ander exact datgene is waar jij al die tijd op hebt zitten wachten. Je neemt niet genoegen met minder dan het perfecte. Je bent immers speciaal. Je hebt recht op liefde. Op echte liefde. Op de grootse, ware liefde uit Hollywoodfilms. Een bijna religieuze toewijding van de ander. Terwijl je tegelijkertijd een bepaalde minachting hebt voor het andere geslacht (dit gaat natuurlijk alleen op als je heteroseksueel bent), in de vorm van folkloristische wijsheid (‘mannen denken altijd aan seks’, ‘seks is altijd een spirituele ervaring voor een vrouw’), waardoor je de ander meewarig aanziet en niet eens verwacht dat hij aan alles wat jij wilt kunt voldoen. Zonder te beseffen dat jullie allebei hetzelfde doen en geen van beiden een duimbreed toegeeft en zonder te beseffen dat zonder een compromis al die mooie dromen geen enkele kans van slagen hebben. En dan niet eens een compromis richting de ander, maar met jezelf: je kunt de ander namelijk niet minachten en onvoorwaardelijk liefhebben tegelijkertijd. Je zult uit je eigen onmogelijke paradox moeten komen om het tij te doen keren. Als het niet voor jou is, dan toch voor hen die na jou komen.
Bibliografie
Lasch, Christopher. The Culture of Narcissism. American Life in an Age of Diminishing Expectation. 1979. London & New York: W.W. Norton & Company, 1991. Print.
Campbell, W. Keith, Jean M. Twenge. The Narcissism Epidemic. Living in the Age of Entitlement. New York: Free Press, 2009. Print.
Back, Mitja D., Boris Egloff, Stefan C. Schmukle. “Why Are Narcissists So Charming At First Sight? Decoding the Narcissism-Popularity Link at Zero Acquaintance.” Journal of Personality and Social Psychology 98.1 (2010): 132-145. Print.
