Over de homo en lesbienne bestaan vele stereotypes, die ook in het moderne, homotolerante en geëmancipeerde Nederland van 2016 standhouden. Wanneer je deze stereotypes eens wat dieper gaat onderzoeken, blijkt al snel dat ze voortkomen uit de pogingen binnen de samenleving om deze mensen, met een afwijkende geaardheid, toch nog te kunnen categoriseren binnen de traditionele gendernormen, die als normaal beschouwd worden. Vooral het idee dat een man met een vrouw samen hoort te zijn en andersom, staat hierin centraal.
Masculiniteit is voor echte mannen, niet voor homo’s
Voor homo’s geldt bijvoorbeeld, dat ze constant worden beschreven en gerepresenteerd als mannen met een sterker gearticuleerde vrouwelijkheid: ze zijn zogenaamd gevoeliger, meer modebewust, en hebben meer vrouwelijke vrienden. Meer dan… ja, dan wie eigenlijk? Dan de standaard heteroseksuele man? In dit klassieke onderscheid wordt er vanuit gegaan dat emotioneel zijn of goed kunnen koken geen typisch mannelijke kenmerken zijn. Simpel gezegd wordt de heteroman in dit beeld gezien als iemand die geen kenmerken mag tonen die we associëren met vrouwelijkheid, maar omdat de homoseksueel afwijkt van de heteroseksuele normativiteit – hij valt op mannen – wordt zijn genderidentiteit ook als afwijkend beschreven: in tegenstelling tot de heteroman wordt de homoman gezien als iemand die wél kenmerken van vrouwelijkheid toont.
Homoseksualiteit staat in Nederland, ondanks dat het zich als een homovriendelijk land beschouwt, nog steeds in conflict met de traditionele visie op gender en seksualiteit. Dit wordt onder andere beschreven in het onderzoek “As long as they keep away from me”: The paradox of antigay violence in a gay-friendly country door de Nederlandse sociologen Laurens Buijs, Gert Hekma en Jan Willem Duyvendak. Uit hun onderzoek blijkt dat één van de belangrijkste triggers voor daders die geweld tegen homoseksuelen pleegden, het publiekelijk tonen van vrouwelijkheid is. Blijkbaar wordt een zichtbare vrouwelijkheid inherent aan homoseksualiteit gezien, en horen zowel homoseksualiteit als ‘vrouwelijke’ kenmerken niet bij het zijn van een ‘echte’ man.
In dit filmpje van The Huffington Post wordt duidelijk gemaakt hoe masculiniteit van jongs af aan wordt opgelegd. “What are you, gay?”
Uit deze noties van homoseksualiteit en masculiniteit komen ook ideeën zoals de ‘gaydar’ of ‘gay best friend’ voort. Zowel homo’s als hetero’s denken vaak dat ze homo’s direct kunnen herkennen: ze zijn door hun vrouwelijkheid goed te onderscheiden van heteromannen. Dit kenmerk maakt ze tevens perfect als goede vriend voor elke vrouw. Dit soort ideeën zijn onderdeel van het dagelijkse leven van bijna elke homo, en op deze manier wordt iedereen constant geconfronteerd met de beperkende tegenstellingen zoals hetero en homo, man en vrouw. Deze ideeën worden door dagelijkse herhaling diep in ons onderbewustzijn vastgelegd, als een geïnternaliseerd gedachtegoed. Veel heteromannen zullen zich zo ook minder snel uiten op een manier die als vrouwelijk wordt gezien. Zo wordt het hele beeld van de masculiene hetero versus de feminiene homo gereproduceerd en bevestigd.
De Butch en de Femme
Ook voor lesbiennes geldt dat hun afwijkende seksualiteit heeft geleid tot een conflict tussen hun genderidentiteit en de klassieke, heteroseksuele gendernormen in de maatschappij. Het bekende stereotype beeld van de lesbienne, dat als sinds het begin van de emancipatiebeweging in de jaren ’70 bestaat, is de grote, kortharige, onverzorgde en vooral ‘mannelijke’ pot. Dit is een stereotype lesbienne die ook wel de butch wordt genoemd. Later kwam er echter ook een nieuw stereotype beeld op van de lesbienne. Zij voldoet, in tegenstelling tot de butch, wél aan een heteroseksuele gendernorm van de vrouw: de femme lesbienne, ook wel de lipstick lesbian genoemd. In de media wordt zij vooral gerepresenteerd als de lesbienne die voldoet aan de lusten en pornografische fantasieën van de heteroseksuele man.
Naast de negatieve stereotyperingen en kortzichtige definities die vanuit de buitenwereld aan de lesbienne worden opgelegd, hebben de femme en de butch ook binnen het lesbianisme en belangrijke betekenis gekregen. Het zijn individuele genderidentiteiten geworden, die omschrijven of je een lesbienne bent met meer masculiene of feminiene kenmerken, en hebben niets te maken met de hierboven genoemde negatieve of objectiverende stereotypes. De termen worden door lesbiennes zelf gehandhaafd. Een butch lesbienne hoeft helemaal geen kort haar te hebben en is al helemaal niet per definitie onaantrekkelijk: ze claimt voor zichzelf haar genderidentiteit en met haar mannelijke kenmerken bestrijdt ze de gendernorm, wat op zichzelf een krachtig statement is. Bovendien maakt ze haar seksualiteit duidelijk zichtbaar voor de buitenwereld.
Toch zijn de genderidentiteiten, ondanks dat ze vooral binnen de lesbische cultuur betekenis hebben gekregen, vaak beperkend en schadelijk. De butch wordt constant gezien als de ‘typische pot’ en mannelijk op een onaantrekkelijke manier. Veel lesbiennes zijn bang om als de negatieve stereotype butch gezien te worden, en dus staat er een druk op hen om hun vrouwelijkheid te benadrukken. Voor de femme lesbienne geldt, dat zij vaak niet geloofd wordt in haar seksualiteit – alsof ze geen lesbienne kan zijn, omdat ze te vrouwelijk is. De basis van dit geloof is ook weer terug te leiden naar de genoemde traditionele ideeën van gender en seksualiteit: een vrouw hoort bij een man, en andersom. Binnen dit idee is het natuurlijk logisch dat een homoman gecategoriseerd wordt als een vrouwelijkere man en dat de lesbienne gezien wordt als mannelijk.
Aangezien in Nederland de klassieke gendernormativiteit nog in sterke mate van belang is, en voor iedereen beperkend werkt, kan het een bevrijdend effect hebben wanneer zowel de butch als de femme vasthouden aan hun authenticiteit als lesbienne. De butch is niet bang om als mannelijk gezien te worden, om niet aan de gendernorm voor de vrouw te voldoen; en de femme kan net zo goed op vrouwen vallen, ook al is ze zelf vrouwelijk, zoals in het bovenstaande filmpje wordt uitgelegd.
De identiteiten butch en femme zijn, als je er over nadenkt, best aparte termen om de lesbienne te omschrijven. De definitie van een lesbienne is dat ze niet heteroseksueel is. En nu proberen we ons zelf te omschrijven in termen van mannelijkheid en vrouwelijkheid? Is dat niet een beetje vreemd? En de aannames die er over de butch en de femme bestaan creëren zelfs nog meer beperkingen. Zo geloven velen dat een butch altijd aangetrokken is tot een femme en andersom – oftewel, simpel gezegd, dat er in een lesbische relatie in principe sprake is van een ‘mannetje’ en een ‘vrouwtje’.
De heteroseksuele lesborelatie
Ik heb al weet ik niet hoe vaak de vraag gehad, wie nu eigenlijk de man in mijn relatie met mijn vriendin is. Zelfs lesbische en homovrienden van ons vragen dit. De vraag is al vermoeiend genoeg, zonder dat het idee van de man-vrouwrelatie ook in de lesbische gemeenschap zelf gereproduceerd wordt. Ik heb me dan zelf ook nooit beziggehouden met een identificering in termen van butch of femme, en het zijn natuurlijk ook geen noties die voor elke lesbienne een rol spelen in hun leven en identiteitsvorming. Toch zie ik op internetfora en in lesbische blogs talloze kwesties naar voren komen, die duidelijk maken hoeveel onzekerheid het butch/femme onderscheid veroorzaakt. Vele lesbiennes (vooral jongeren en lesbiennes die net uit de kast zijn) maken zich druk over of ze nu butch of femme zijn, en of je als butch ook een relatie kunt hebben met een andere butch. Bovendien krijgen lesbiennes in een ‘butch-butch’ relatie (ook al hanteer jij zelf deze termen helemaal niet) te maken met discriminatie uit de queer gemeenschap zelf.
In principe is de butch-femme onderverdeling een afspiegeling van de gevestigde norm van de heteroseksuele relatie. Door het beperkende gedachtegoed in onze samenleving is het voor veel mensen nog steeds moeilijk om verder te kijken dan het idee van een man en een vrouw die samen in een relatie horen, en wordt dit idee afgespiegeld op lesbische en homorelaties. Het wordt zelfs binnen de LGBT-gemeenschap zelf gereproduceerd. Wanneer de lesbische vrouw wordt omschreven in termen van mannelijk en vrouwelijk, en de homoman per definitie meer vrouwelijker is dan de heteroman, gaan we voorbij aan het principe dat gender een spectrum is waar elk individu een andere positie op kan innemen. De druk op vrouwen om feminien te zijn, en op mannen om masculien te zijn, wordt hiermee vergroot – en de lesbiennes, homo’s, biseksuelen en transgenders vallen buiten deze norm. Dat verklaart ook waarom lesbo, pot, homo of flikker tot scheldwoorden zijn uitgegroeid. Butch en femme zou een totaal overbodige categorisering kunnen zijn, wanneer men ervan uitgaat dat alle vrouwen en mannen hun gender en identiteit kunnen vormen en betekenis kunnen geven, losstaand van hun sekse en hun seksualiteit. Maar daar zijn we helaas nog lang niet.
