Hoe heet het?
White Innocence door Gloria Wekker
Waar en wanneer?
Nederland, 2016
Waar gaat het over?
Nog nooit eerder, zo stipt Gloria Wekker zelf regelmatig aan, is er een boek geschreven dat kritisch kijkt naar de plaats van etniciteit en ras in de moderne Nederlandse maatschappij; het meest baanbrekende werk op dit gebied is verricht door Amerikaanse academici. Wekker suggereert dat er een nationale blinde vlek is, die ervoor zorgt dat wij Nederlanders – het volk én de regering – ons koloniale verleden resoluut niet erkennen. De reden waarom de Zwarte Pietendiscussie elk jaar weer oplaait en steeds fellere reacties uitlokt van voor- en tegenstanders is volgens Wekker het doorwerken van vooroordelen en machtsrelaties uit de koloniale tijd, die op ras zijn gebaseerd, in hedendaagse identiteitsvorming. De nadruk die er wordt gelegd op de positieve kant (Balkenendes ‘VOC-mentaliteit’) in plaats van de negatieve kanten in ons cultural archive, heeft gezorgd voor het paradoxale white innocence complex: het schijnheilige idee dat ons klein, vriendelijk en onschuldig landje eindeloos tolerant is en altijd al is geweest, terwijl uitingen van racisme en xenofobie steeds agressiever worden en het rechts-extremisme ook hier terrein wint.
Wekker presenteert haar argument door een greep te doen uit voorbeelden van alledaags racisme: haar eigen ervaringen met etnische profilering, maar ook het gedoogde racisme van De Wereld Draait Door; een negentiende-eeuws psychologisch onderzoek naar blanke vrouwen die verklaarden ‘Hottentot genitaliën’ te bezitten, wat geassocieerd werd met hyperseksualiteit; en uiteraard de heropende Zwarte Pietendiscussie. Wekker kijkt naar de representatie van zwarte mannen en vrouwen in de Nederlandse media en naar de relatie tussen minderheden in Nederland (zoals tussen homoseksuelen en Marokkanen), maar zoomt ook uit en laat zien hoe binnen de wetenschap en de overheid het koloniale verleden uit elkaar getrokken wordt: etniciteit en gender worden niet als onlosmakelijk verbonden gezien, en zo wordt ook de verdeling tussen het verleden in de metropool (Nederland) en in de koloniën gescheiden. Eerdere pogingen om etnische minderheden een stem te geven vanuit gecentraliseerde organisaties zijn veelal als een nachtkaars uitgegaan. Het ontkennen van het Nederlandse imperialistische verleden (waarin ook nog een onderverdeling wordt gemaakt tussen Nederlands-Indië en de koloniën in het westen, Suriname en de Antillen) is de grondslag van de manier waarop er in deze tijd over racisme, immigratie en identiteit wordt gepraat. Met name de vijandelijkheid en de afwijzende houding die naar boven komt als er over Zwarte Piet wordt gepraat, als Nederlanders het gevoel hebben dat ‘hun’ cultuur wordt aangevallen, toont aan dat onwetendheid direct leidt tot onbegrip. Het Nederlandse ideaal van gelijkheid is ook de reden dat er zo weinig over racisme wordt gepraat: degene die beschuldigt geeft daarmee namelijk aan zich beter te voelen dan de rest, maar degene die wordt beschuldigd van racisme wordt ook apart gezet. Verlies van onschuld door het kenbaar maken van racisme gaat vaak niet gepaard met schuldgevoel, maar juist met agressiviteit. Er wordt gehamerd op gelijkheid en gelijke kansen voor alle Nederlanders, maar er wordt niet substantieel opgetreden tegen discriminatie en racisme. De moderne, na de Verzuiling ontwikkelde tweedeling van secularisme en moderniteit versus religie en traditie, zorgt voor het opdringen van liberale idealen aan mensen uit andere culturen: “Zo doen wij dat hier.” Wekker gaat diep in op de geschiedenis van de koloniën en de bijhorende identiteitsvorming van ‘ander’ en ‘ander-door-het-bestaan-van-de-ander.’
Wekker ontleedt de mythe van white innocence aan de hand van drie paradoxen. De eerste is dat Nederlanders over het algemeen niet geïdentificeerd willen worden met migranten, hoewel tenminste een op de zes Nederlanders een migrantenachtergrond heeft. Sociale klasse is minder belangrijk dan deze erfenis, vooral als bijvoorbeeld huidskleur eraan herinnert. De tweede paradox is de rol die Nederlanders speelden tijdens de Tweede Wereldoorlog als slachtoffer van de Duitse overheerser. De Holocaust gaat zo onze geschiedenis in als het hoogtepunt van agressief racisme en discriminatie, met als gevolg dat 400 jaar aan wandaden tegen de koloniale bevolking (die er tijdens de oorlog nog steeds was) naar de achtergrond verdwijnt. De verwachting dat Nederlands-Indië terug zou keren onder de imperialistische vleugel van Nederland na de Japanse overheersing getuigt van een koppigheid die vandaag nog bestaat: onze moderne geschiedenisboeken laten weg dat er in Indonesië nog tot 1949 gevochten werd voor de vrijheid, de tijd waarin de controversiële politionele acties plaatsvonden. De derde paradox is dat, ondanks het roemruchte Nederlandse koloniale verleden, er sinds het einde van de twintigste eeuw een groot gebrek is aan aandacht voor dit verleden, in de geschiedenisboeken, de openbare ruimte (monumenten, musea, literatuur) en in debatten over de Nederlandse identiteit. Deze drie paradoxen steunen op het idee dat de blanke (meestal mannelijke) Nederlandse identiteit geldt als neutraal en normatief op het gebied van seksualiteit, religie, privilege en geweld.
Waarom moet je dit boek toch echt lezen?
Het boek is zeer actueel, zeker in het licht van de nieuwste ontwikkeling in de wereldpolitiek: de politieke aardbeving van Donald Trumps verkiezing tot president. De manier waarop we in Nederland hebben meegeleefd met de ontwikkelingen in de VS is vrij extreem: veel mensen bleven de hele nacht op om de verkiezingen te volgen, en nog dagelijks wordt de uitslag ontleed in kranten en op televisie. Op veel manieren lijkt de VS toch een voorbeeld te zijn voor ons land. Toch heerste er vóór 8 november veelal een sfeer van ongeloof: ze zouden toch niet écht zo gek zijn om Trump te kiezen? Maar het gebeurde wel. Dat er bij het kijken naar de rol van etniciteit in de moderne Westerse politiek niet alleen met de vinger naar de VS gewezen moet worden, is waar Wekker, geboren in Suriname en opgegroeid in Nederland, op wijst: “Kijk, dáár hebben immigranten en allochtonen het pas slecht. Daar zijn wij niets bij.” Dat is nu precies de mythe die Wekker wil ontkrachten. Dit boek is een enorm waardevolle bijdrage aan de discussie over etniciteit in Nederland en zal, ook voor Nederlanders die zich als progressief beschouwen, een echte eyeopener zijn.
Wat moet je weten als je dit boek toch niet wil lezen?
Wekker gebruikt persoonlijke anekdotes en case studies om haar punt te maken, en gebruikt veel ruimte voor het opsommen van wat ze gaat aantonen. Daardoor blijft het uiteindelijk wat aan de oppervlakte. Een diepgravende conclusie blijft uit, maar hopelijk baant dit boek een weg voor meer academici, gezien het schrijnende tekort aan discours over dit onderwerp.
Kant-en-klare quote voor feestjes en partijen:
“Forgetting, glossing over, supposed color blindness, an inherent and natural superiority vis-à-vis people of color, assimilating: those are, broadly speaking, the main Dutch models that are in operation where interaction with racialized/ethnicized others is concerned. Persistently, an innocent, fragile, emanicipated white Dutch self is constructed versus a guilty, uncivilized, barbaric other, which in the past decades has been symbolized mostly by the Islamic other, but at different times in the recent past blacks (i.e., Afro-Surinamese, Antilleans, and Moluccans) have occupied that position. It is within this dominant context that black, migrant, and refugee communities have had to come to self-actualization in the past seventy years. Black Dutch people (and other racialized/ethnicized others) are confronted with an enormous paradox. The implicit and infernal message, the double bind we get presented with all the time is: ‘If you want to be equal to us, then don’t talk about differences; but if you are different from us, then you are not equal.’”
