Wellicht hebben jullie de kerstborrels op het werk al gehad, of komt er net als bij mij nog een nieuwjaarsborrel aan. Hoe dan ook, ik werd getriggered door het thema en de dresscode van onze nieuwjaarsborrel. Het thema is ‘Let’s Make Winter Great Again’, en de dresscode is foute kersttruien. Alweer de ironie, en hoewel daar al een paar dingen over gezegd zijn, wilde ik me er toch nog een keer in verdiepen.
Nieuwsmoe
Ironie in popcultuur is niet nieuw, ook niet als je teruggaat naar de tijd voor de hipsters. Sterker nog, ironie komt steeds weer terug in kunst en cultuur als de wereld onrustig is. Op oudejaarsavond hoorde ik Claudia de Breij in haar conference zeggen dat zij de krant bijna niet meer open durfde te slaan. Dat ken ik van veel mensen: moe zijn van al het slechte nieuws. Het journaal niet meer kijken en het abonnement op de krant opzeggen. Voor een deel denk ik daarbij: Hoezo nu pas? Ben je nu pas moe? Hoe kan dat? Mijn eerste herinneringen aan het journaal zijn van een man die in elkaar werd geslagen door de politie omdat hij zwart was, volgens mij in Zuid-Afrika. De rest van mijn jeugd bestond uit getekende poppetjes in het jeugdjournaal die mij op niet-bloedige wijze vertelden wat er aan de hand was tussen de Bosniërs en de Serviërs. Nog steeds berust alle informatie die ik heb uit Sarajevo op die tijd: Sarajevo is voor mij voor eeuwig de stad waar gevochten wordt. Ik was al nieuwsmoe toen ik acht was. Mijn vermoeden is dat andere mensen ook al langer nieuwsmoe zijn, en dat is te zien aan de hoge mate van ironie in onze cultuur.
Figuur 1. Bewijsstuk A: de ironische kersttrui.
David Foster Wallace
Iemand die veel heeft gezegd over ironie is de schrijver David Foster Wallace, bekend van boeken als Infinite Jest en This is Water (postuum uitgebracht). In deze video wordt het gedachtegoed van Wallace over ironie uitgelegd. Het hele filmpje duurt 9 minuten, maar kijk het tot 3:30 min en dan weet je genoeg:
Cynisme en ironie
Wallace is niet de eerste die de tendens van ironie en cynisme benoemd. In 1979 verscheen het boek The Culture of Narcissism. American Life in An Age of Diminishing Expectations van Christopher Lasch. Hoewel Lasch het wijt aan cultureel narcisme, beschrijft hij in zijn tekst hoe schrijvers ironie gebruiken om niet-serieus genomen te kunnen worden door zelf aanwezig te zijn in de tekst en hun eigen hoofdpersonages te diskwalificeren. Hartstikke leuk zal je denken, maar waarom ben jij er dan nu alsnog iets over aan het schrijven? Omdat ik er graag iets tegenover wil stellen. Ik ben het niet fundamenteel oneens met Wallace en Lasch, sterker nog, ik denk dat zij helemaal gelijk hebben, maar de kanttekening die ik wil plaatsen gaat over de manier waarop we ironie gebruiken om ons te verdedigen tegen de ‘grote boze buitenwereld’. Als je het nieuws niet meer aankunt, zijn er eigenlijk maar twee oplossingen: cynisme en oprechtheid. Oprechtheid lijkt onmogelijk in deze tijd, temeer omdat cynisme en ironie overal de boventoon voeren en je als oprecht persoon gemakkelijk voor naïef uitgemaakt kan worden. Nee, dan is het beter om te doen alsof je dood bent vanbinnen en nergens meer in gelooft:
De nieuwe ironie
Maar, in tegenstelling tot de ironie die beschreven wordt door Lasch en Wallace zie je ook een nieuwe vorm van ironie, die meer gaat over ofwel het maken van kleine grapjes, zoals deze van de immer briljante Gemma Correll:
Of denk aan het dragen van kleding met figuren uit je kindertijd:
Figuur 2. Toy Story-schoenen.
Figuur 3. My Little Pony-trui.
Niet bedoeld voor kinderen, nee, bedoeld voor jou. Hoewel je hier natuurlijk dezelfde dingen over kunt zeggen als over de cynische ironie van Wallace en Lasch, denk ik dat er hier een andere dimensie is: de onschuld. In al deze voorbeelden zie je een hang naar het naïeve, het onschuldige. Juist omdat het uit den boze is (ter illustratie: ik zocht sites die het hadden over hoe je onschuldiger en naïever kunt zijn, maar de enige websites die je tegenkomt zijn sites die je leren hoe je minder naïef en onschuldig moet zijn). De conclusie die je uit deze nieuwe vorm van ironie moet trekken is niet langer dat je nergens van houdt, zoals de klassieke vorm voorschrijft, maar dat er een enorme behoefte is aan het onschuldige en het zorgeloze zoals je dat beleefde in je kindertijd. Een bepaald soort oprechtheid dus, vermomd als onoprechtheid. Het probleem is namelijk dat je niet zomaar onschuldig kunt zijn zonder te worden veroordeeld door je omgeving. Je wil toch niet de uitnodiging voor een ‘edgy event’ mislopen, aldus één van de websites die onschuld afwijst:
Natuurlijk, je hoeft niet op deze manier onschuldig te zijn. Niet in de ‘vrouwelijke onschuld’-zin van het woord als “Oh, nee, mijn man doet alle bankzaken. Ik kan gewoon niet zo goed met geld omgaan, hihi!”, maar onschuld gestoeld op het verlangen naar een onschuldiger wereld, waarin je oprechte relaties aan kunt gaan met mensen en vertrouwen kunt stellen in elkaar en in de maatschappij waarin je leeft. Hoe dan ook vereist dit het achterlaten van de ironie; als je een My Little Pony-trui aantrekt, zeg dan ook gewoon dat je het hartstikke leuk vindt. Zet jezelf maar voor schut in de ogen van anderen, want dat is de enige manier waarop je ontkomt aan de eeuwige ironie van onze maatschappij. Ook de homo ironicus is geen toeschouwer, maar is er onderdeel van. Daarom alleen al is er een noodzaak om oprecht te zijn. Onoprechtheid ondermijnt de eigen integriteit en alles wat je produceert. Als je tegen de manier bent waarop de wereld ‘erbij hangt’ vandaag de dag, dan moet je natuurlijk tegen dat establishment van cynisme en ironie aanschoppen, maar dat kan niet door nog meer ironie. Het kan alleen door oprecht te zijn. Geen oprechtheid die reageert op de waan van de dag, maar één die daarvóór al gesteld heeft daar niet afhankelijk van te zijn. Door te weigeren eraan mee te doen, en je niet te laten verleiden tot het cynisme. Dus trek je Toy Story-schoenen aan, en ga met sokken in je sandalen en een My Little Pony-trui aan in de kroeg zitten. Maar ontken geen moment dat je het aan hebt getrokken omdat je het mooi of grappig vond, claim het en zie het als een compliment als iemand je naïef noemt. Je kunt altijd nog beter worden gezien als naïef dan als dood vanbinnen.