Zeven jaar deed Martin Koolhoven over zijn nieuwste film Brimstone, een duistere cocktail van religieuze symboliek, bloederig geweld en wraakmotieven, in een westernfilm gegoten. De film werd internationaal gelauwerd; Koolhoven won onder andere een Gouden Kalf voor het script. Sommige mediakanalen namen het woord ‘feministisch’ in de mond: een twee en een half uur durende lofzang op een krachtige vrouw die telkens weer aan een tyrannieke patriarch weet te ontsnappen, dat moet toch wel Feministisch™ zijn? Desondanks blijkt dat het nog altijd moeilijk is om een western te maken die niet vrouwonvriendelijk is.
She was a warrior
Brimstone gaat over Nederlandse immigranten in het Wilde Westen van de VS. Dakota Fanning speelt Liz, moeder en vroedvrouw, die samen met haar man, dochtertje en stiefzoon woont. De komst van een sinistere, maar charismatische dominee met een litteken op zijn wang doet het dorpje opschudden. Als Liz een andere vrouw een dood kind helpt te baren beschuldigt de dominee haar van moord en begint hij een wraakcampagne, waarbij hij haar man doodt en hun huis in brand steekt. Liz en de kinderen slaan op de vlucht, naar de vader van haar man toe. Dit eerste hoofdstuk, ‘Revelation’, wordt gevolgd door een niet-chronologische vertelling van drie andere: ‘Genesis’, ‘Exodus’ en ‘Retribution’. De eerste twee delen spelen zich af in het verleden, het laatste deel speelt zich af in het heden.
We komen er gaandeweg achter hoe Liz haar tong is verloren en hoe de dominee aan zijn litteken komt, en krijgen uiteindelijk een finale gepresenteerd die net over-the-top is. Liz wordt slachtoffer van mishandeling, verkrachting, incest, pedofilie, opsluiting en wat al niet meer, maar doorstaat alles haast stoïcijns; Koolhoven legt dit uit als de vastberadenheid van een geboren overlever, om geen slachtoffer te zijn maar vergelding te eisen, voor haarzelf, haar moeder en haar dochtertje Sam. “She was a warrior. In the old century, you had to be in order to survive,” vertelt Sam aan het begin van de film, als ze terugdenkt aan haar moeder.
Gij vrouwen, weest uw eigen mannen onderdanig
Zoals uit de titel van de film zelf en de hoofdstukken blijkt ligt de religieuze symboliek er duimendik bovenop. Liz vervult de twee belangrijkste rollen die een vrouw in de bijbel en in het oude westen kon hebben – prostituee en moeder. Aan mannelijke autoriteit is niet te ontsnappen; zelfs haar stiefzoontje erkent haar niet als zijn moeder. Haar laatste restantje zelfbeschikking leidt Liz ertoe haar eigen tong uit te snijden – uiteindelijk om zichzelf en haar dochter een beter leven te geven – en uiteindelijk tot haar zelfmoord. Ook haar moeder (gespeeld door Carice van Houten), die als enige uit de geloofsgemeenschap geen goddelijke visitatie heeft gehad – een teken dat ze niet tot de uitverkorenen behoort – pleegt zelfmoord. Dit omdat ze van haar man de dominee, die haar mishandelt en vernedert, een ijzeren masker moet dragen (scold’s bridle) waardoor ze niet meer kan praten. De dominee terroriseert de levens van zijn vrouw, van Liz (die zijn dochter blijkt te zijn en eigenlijk Joanna heet), en van haar dochtertje Sam, met als achterliggende gedachte dat hij toch niet meer in de hemel komt, en dus naar hartenlust kan blijven zondigen.
In het bordeel ziet Liz toe hoe een vriendin wordt doodgeschoten door de eigenaar, en hoe een andere haar tong uitgesneden wordt omdat ze onbeleefd was tegen een klant. ‘Oog om oog en tand om tand’, ‘keer de andere wang toe’; zelfs de goddelozen in de film hangen deze Bijbelse principes aan, en vooral die ene belangrijke die zegt dat een vrouw in alles onderdanig moet zijn aan een man.
vrouw + wapen = feminisme™
Martin Koolhoven aarzelde zelf om de film feministisch (vies woord!) te noemen: “De film ging wel over een vrouw in een mannenwereld, over een wereld waarin het slecht is gesteld met de vrijheid van de vrouw. Als je dat begrijpt, en je schrijft vanuit vrouwelijk perspectief, dan maak je bijna vanzelf een feministische film. Zonder dat je dat specifiek als uitgangspunt had.”
Het is inderdaad moeilijk om Brimstone feministisch te noemen, omdat in de filmwereld het sommetje ‘vrouw + wapen = feminisme’ nogal snel wordt toegepast. Er is alleen sprake van gelijkheid in de zin dat er ook genoeg mannen op gruwelijke wijze worden vermoord. Maar de manier waarop de male gaze ruimschoots wordt bediend in het bordeel zegt al veel: stiekem vindt men seksueel geweld tegen vrouwen nog steeds sexy.
Het meest storende is misschien wel dat dit de zoveelste film is die onder het mom van ‘historisch realisme’ de kijker 150 minuten lang aan expliciet geweld tegen vrouwen voorschotelt. Soms lijkt het zelfs alsof Koolhoven genoegen schept in de vele manieren waarop vrouwen mishandeld, verkracht, verminkt en de mond gesnoerd worden. Ondanks dat het vrouwelijke perspectief in westernfilms vrij nieuw is volgt Brimstone voorgangers als True Grit (2010) en The Homesman (2014) in de manier waarop vrouwen in het oude Amerikaanse westen een poging doen tot zelfbeschikking maar hier uiteindelijk voor worden afgestraft, ofwel door gek te worden, of verminkt, of verstoten, of door zelfmoord te plegen. “Maar zo was het vroeger toch gewoon?” luidt vaak het argument. “Vroeger waren vrouwen toch ook onderdrukt?” Wat is dan de reden dat moderne filmmakers het nog steeds nodig vinden om dit zogenaamde realistische aspect continu te herhalen? Zo’n perspectief benadrukt het voyeurisme dat er in films als deze schuilt: een stiekeme opluchting dat het nu niet meer zo erg is voor westerse vrouwen en dat ‘nu alles beter is’.
Inderdaad, de scold’s bridle zul je niet snel meer op straat zien. Maar dat onderdrukking niet openlijk zichtbaar is, betekent niet dat het niet bestaat. Koolhoven propageert Liz trots als een warrior, maar ziet iets te graag bloed vloeien om daadwerkelijk kritiek te leveren op het verleden.
