Op maandag 19 september 2016 organiseert De Nationale Opera een foyeravond rondom de opera Manon Lescaut en het thema ‘Tragische vrouwen binnen de kunsten.‘ Manon Lescaut is een van de vele tragische vrouwen in het werk van de operagrootmeester Puccini, maar maakt daarnaast ook deel uit van een breder fenomeen. Kunst en literatuur lopen immers over van de vrouwenfiguren die een tragisch lot ondergaan. We kunnen haast wel van een stereotype spreken. In de klassieke literatuur zijn er vrouwen te over die tragische levens hebben, lijden aan een scala van kwalen die sindsdien uit de medische encyclopedie zijn verdwenen, van hysterie tot vapeurs of gewoon een ‘zwak gestel’, en die uiteindelijk ten onder gaan aan zelfmoord of nare ziektes. Vaak spelen hun eigen morele zwaktes daarbij een doorslaggevende rol. Manon Lescaut, overigens een complex karakter, roept bijvoorbeeld haar noodlot over zich af door haar gebrek aan regie over haar eigen leven en haar keuze voor de verkeerde man.
Speciaal voor deze gelegenheid zet Vileine de vijf meest iconische tragische vrouwenfiguren uit de literatuur voor je op een rijtje.
Cleopatra
Door welke witte man is ze bedacht?
Technisch gezien door geen enkele; de beroemde vrouwelijke farao van Egypte is een historisch figuur. Shakespeare maakte haar echter onsterfelijk in zijn toneelstuk Anthony and Cleopatra.
Kon ze eigenlijk wel wat?
Jazeker. Historisch onderzoek heeft uitgewezen dat het beeld van Cleopatra als de exotische schoonheid die ten onder ging aan haar tragische liefdesgeschiedenis met de Romeinse Marcus Antonius niets anders is dan een 2000 jaar oude karaktermoord. In werkelijkheid was Cleopatra een intellectueel en een goed diplomaat. De krijgsheer Octavius – de latere Romeinse Keizer Augustus – voelde zich zelfs zo bedreigd door haar macht dat hij koste wat kost haar rijk wilde vernietigen.
Tragiek?
Cleopatra probeerde Egypte te redden door haar man Marcus Antonius op te offeren, maar het mocht niet baten. Te trots om in de handen van de Romeinen te vallen, pleegde ze zelfmoord. Tragisch, ja, maar in ieder geval kwijnde ze niet weg, maar nam ze haar lot in eigen handen.
Eline Vere
Door welke witte man is ze bedacht?
Eline Vere is het hersenspinsel van de Haagse schrijver Louis Couperus. In zijn eerste ‘langen roman in de trant van Tolstoj en Zola’, Eline Vere (1888), wilde hij via het personage Eline het in die tijd moderne idee van determinisme verkennen – de gedachte dat de mens zodanig beïnvloed wordt door zijn, of in dit geval haar, omgeving en milieu dat zij daarin eigenlijk zelf geen keuze heeft.
Kan ze eigenlijk wel wat?
‘Fijn-bezenuwd’. ‘Zwak van gestel.’ ‘Nerveus.’ De mooie, rijke Eline Vere komt uit een goede familie en de wereld zou aan haar voeten moeten liggen, maar helaas lijdt ze aan wat tegenwoordig ‘hooggevoeligheid’ zou heten. Net als haar vader is ze een dromer, niet behept om met de realiteit om te kunnen gaan. Haar verveling en de burgerlijke saaiheid van de mensen om haar heen veroorzaken aanvallen van hysterie en migraine. Eline wil passie, romantiek en avontuur in haar leven, maar zaait daarmee de zaden van haar eigen ondergang.
Tragiek?
Nou en of. Eline raakt verslaafd aan laudanum en gaat daar uiteindelijk aan ten onder, aan lager wal geraakt: “Toen vloeide het bewustzijn, druppel na druppel, uit haar weg en sliep zij de dood in.” Het ultieme slachtoffer. Heel Den Haag was in schok over de dood van Eline, alsof zij een mens van vlees en bloed was in plaats van een romanpersonage.
Madame Bovary
Door welke witte man is ze bedacht?
Emma Bovary is ontsproten aan het brein van Gustave Flaubert. Madame Bovary is net als Eline Vere een roman in de trant van het naturalisme – maar dan nog wat scandaleuzer.
Kan ze eigenlijk wel wat?
Eigenlijk is Emma Bovary Eline Vere in het kwadrant, hoewel Madame Bovary een aantal jaren eerder verscheen, in 1856. Beide vrouwen lijden aan hysterie en verveling. Maar waar Eline vooral droomt en kwijnt, handelt Emma ook daadwerkelijk – zij het op een passief-agresieve manier. Ze trouwt met dorpsarts Charles Bovary om aan het klooster te ontkomen, maar is hem en het gezapige bourgeois leven algauw beu. Ook haar dochtertje kan haar niet lang bekoren. Ze verkwist het fortuin van haar man in een manische koopzucht en uiteindelijk jaagt ze de ultieme passie na. Overspel kan natuurlijk nooit worden beloond, helemaal niet als je een vrouw bent, en daarmee bezegelt Emma haar noodlot.
Tragiek?
Nogal. Berooid en afgewezen door haar minnaars pleegt Emma zelfmoord door arsenicum in te nemen. Haar man volgt haar voorbeeld.
Cathy Earnshaw
Door welke witte man is ze bedacht?
Geen. De auteur van Wuthering Heights (1847), de roman waarin Catherine de hoofdrol speelt, is geschreven door een vrouw: Emily Brontë – hoewel ze oorspronkelijk onder het mannelijke pseudoniem Ellis Bell moest schrijven om haar boek gepubliceerd te krijgen.
Kan ze eigenlijk wel wat?
Cathy is geen passief slachtoffer, maar een wild child avant la lettre. Ze groeit op voor galg en rad met haar pleegbroer Heathcliff, wat de basis legt voor een stormachtige relatie. Wuthering Heights wordt vaak gezien als het ultieme liefdesverhaal, maar leest voor een modern publiek toch meer als het relaas van een extreem dysfunctionele relatie tussen twee sociopaten. Geheel vreemd is het dan ook niet dat Cathy kiest voor een huwelijk met de übersaaie Edgar Linton, die haar als een prinsesje behandelt. Toch komt het ontkennen van haar ware natuur haar uiteindelijk duur te staan.
Tragiek?
Behoorlijk. Zowel Eline Vere als Emma Bovary kozen voor passie boven burgerlijkheid en gingen daar onderdoor. Cathy doet het tegenovergestelde, maar ook haar treft een tragisch lot: ze maakt zichzelf ziek en kwijnt weg, hoewel het kraambed daar ook een rol in kan spelen. Gelukkig blijft haar geest Heathcliff nog jarenlang achtervolgen, dat geeft haar nog wat invloed.
Jane Eyre
Door welke witte man is ze bedacht?
Net als Cathy is Jane door een vrouw opgetekend, en wel Charlotte Brontë, de zus van Emily. Net als zij schreef Charlotte echter onder een mannelijke schuilnaam: Currer Bell.
Kan ze eigenlijk wel wat?
Ja! Hier is eindelijk een heldin die in afschuwelijke omstandigheden opgroeit, maar triomfeert. Jane groeit als wees op bij een familie die haar vernedert, kleineert en opsluit, gaat daarna naar een afgrijselijke kostschool en wordt uiteindelijk gedwongen om als gouvernante de kost te verdienen bij de mysterieuze Mr. Rochester. Jane’s eerlijkheid en gevoel voor eigenwaarde winnen Rochesters hart en het stel lijkt nog lang en gelukkig te leven, tot het noodlot ingrijpt.
Tragiek?
Soort van. Jane behoudt haar integriteit en weigert met een übersaaie dominee te trouwen. Het volgen van haar hart brengt haar alsnog samen met haar grote liefde, ook al is Mr. Rochester nu de gehavende versie van de knappe donkere vreemdeling en speelt Jane naast de rol van geliefde ook die van verpleegkundige. Saillant detail: Jane is de enige uit deze reeks vrouwen die als ‘gewoontjes’, maar ‘goed van karakter’ wordt beschreven. Kennelijk is een werkelijk tragisch lot alleen voorbehouden aan mooie, maar instabiele vrouwen.
Nog geen genoeg gekregen van tragische heldinnen? Vileine mag in samenwerking met De Nationale Opera 10 kaartjes weggeven voor de foyeravond op 19 september. Wat moet je daarvoor doen? Ga naar de Facebookpagina van Vileine of stuur een mail naar info@vileine.com en laat ons in een reactie weten wie jouw favoriete moderne tragische vrouwenfiguur is. Winnaars worden op maandagochtend 19 september bekendgemaakt.
Dit was een artikel van Vileine & Friends. Vileine & Friends zijn redactioneel onafhankelijke activiteiten van Vileine waar onze partners voor betalen. Culturele en maatschappelijke organisaties wiens doelstellingen aansluiten bij Vileine’s Manifest worden soms vaste vrienden, wiens verhalen we graag zelf selecteren en vertellen. Ook helpen Vileine & Friends elkaar bij evenementen, communicatie en inhoudelijke invulling, om zo elkaars maatschappelijke impact te vergroten.
