In haar speech tijdens de uitreiking van de Golden Globes haalde Meryl Streep uit naar Donald Trump, zonder hem met zoveel woorden te noemen, en riep op tot een verdediging van persvrijheid nadat Trump een gehandicapte journalist belachelijk had gemaakt. Ze stelde daarin dat we de pers nodig hebben om misstanden aan de kaak te stellen. Haar woede jegens Trump is natuurlijk helemaal terecht en rechtvaardigt haar standpunt om op te roepen tot betere bescherming van de pers in de VS. Maar het staat in schril contrast tot wat er bij de pers zelf aan de hand is, ook in Nederland, nu krantenkoppen inspelen op het populisme en de Amerikaanse presidentsverkiezingen zelfs gewonnen werden met behulp van valse nieuwsberichten en websites zoals Breitbart, die seksisme en racisme tot een standaard verheven heeft en actief nepnieuws verspreidt om hun standpunten te kunnen verdedigen. Waar ligt de lijn tussen persvrijheid en haatzaaien? Hoe zit het met de newsfeeds die je altijd hetzelfde wereldbeeld voorschotelen op basis van je clicks? En de commentaarsecties van nieuwssites?
Gillende krantenkoppen
In ons eigen land heeft De Telegraaf de afgelopen weken een stortvloed aan kritiek over zich heen gekregen door koppen als:
Nu wil ik niet zeggen dat ik iemand die structureel voor overlast zorgt geen aso zou noemen, maar het probleem is natuurlijk anders dan deze koppen doen voorkomen. Het gaat hier om een kleine groep mensen die een ernstig probleem veroorzaken, daarvoor hoef je niet een hele groep te diskwalificeren. Daar zijn veel andere mensen het ook over eens; de berichtgeving in De Telegraaf werd door bekend en onbekend Nederland bekritiseerd en zelfs hun eigen redacteurs hebben vraagtekens gezet bij de woordkeuze. De vraag is al gerezen of adverteerders hier nog mee geassocieerd willen worden, of dat ze zich terugtrekken, net zoals bij Breitbart gebeurde.
Persvrijheid
Persvrijheid in Nederland is erop gestoeld dat de overheid zich niet mag bemoeien met wat mensen zeggen of schrijven, en dat je mag zeggen wat je wil, zo lang het niet in strijd is met de wet. Je mag dus ook dingen zeggen die niet waar zijn, en je mag krachttermen gebruiken zoveel als je wil. Dit zorgt in de digitale omgeving voor problemen bij lezers; je newsfeed vult zich immers met berichten die lijken op degenen waar je al eens op hebt geklikt. Niet alleen krijg je daardoor een eenzijdig wereldbeeld, maar het betekent ook dat nepnieuws zich in je omgeving kan nestelen en er dan lastig uit te krijgen is. Ondanks dat Facebook inmiddels een aantal maatregelen heeft genomen tegen valse nieuwsberichten, is het niet gezegd dat dit het probleem gaat oplossen. Als je nu bij Facebook een bericht markeert als ‘vals’, dan wordt hij doorgestuurd naar een van Facebooks factcheckers. Dat zijn externe organisaties als ABC en factcheck.org die gaan kijken of het bericht waar is. Zij worden niet betaald hiervoor, maar doen dit vanuit hun eigen organisatie. Zij worden dus opgezadeld met een probleem van Facebook. In de luwe periode voor de inauguratie van Trump misschien geen probleem, maar wat als hij straks president is? En wat als de Nederlandse verkiezingstijd is aangebroken, kort daarna?
Haatzaaien
Niet alleen is het lastig om te ontkomen aan digitale nieuwsberichten die valsheden verkondigen, het populisme is ook in de pers terug te vinden in polariserende berichten en termen die hele groepen mensen wegzetten als, nou ja, een plaag bijvoorbeeld. Zoals in het proces tegen Wilders al duidelijk werd, de grens tussen haatzaaien en vrijheid van meningsuiting is een dunne lijn. Natuurlijk, meningen horen die je niet leuk vindt, hoort bij het leven in een democratie, maar wanneer slaat het om in haatzaaien? Mag je zomaar in de krant opschrijven dat alle bananen smerig zijn en dat ze het land uitgezet zouden moeten worden?
Het recht op vrije meningsuiting beschermt niet alleen de leuke meningen, maar ook degenen die als kwetsend, schokkend en verontrustend worden ervaren. Het is uiteindelijk natuurlijk aan de rechterlijke macht om te oordelen of een uitspraak wel of niet binnen de perken van de vrijheid van meningsuiting valt, maar voordat het zover is kan er een hoop gebeuren.
RIP commentaarsectie
Hoewel Meryl Streeps oproep alleen maar toegejuicht kan worden; als je voorstander van de persvrijheid bent, moeten we er ons ook bewust van zijn dat we als makers van nieuwsberichten en als consumenten ervan nog lang niet alle aspecten van de digitale omgeving onder de knie hebben; De Telegraaf is bijvoorbeeld berucht om de commentaarsectie die onder ieder bericht staat, waarin jan en alleman anoniem hun haat jegens alles dat geen witte man is kan posten. Dat commentaarprobleem leeft bij alle kranten, en de Britse krant The Guardian heeft daarom onlangs besloten dat haar lezers niet meer kunnen posten onder berichten die gaan over ras, immigratie of de islam. Sommige nieuwssites, zoals Motherboard van Vice en Upvoted van Reddit hebben al helemaal geen commentaarsectie meer. Hoewel de commentaarsecties van Nederlandse kranten allemaal nog openstaan, kun je je afvragen of dit hanteerbaar blijft. In Nederland worden bijna alle grote klanten gemodereerd door hetzelfde bedrijf: NoviaFacts. Doorgaans stoppen zij zo’n 25% van de commentaren, maar bij de hete hangijzers (Zwarte Piet, immigratie, Wilders, IS) is dat zo’n 40%. Die weigering wordt al snel censuur genoemd, maar volgens NoviaFacts is het dat niet:
Figuur 1. Gezien de grammatica zouden ze zelf ook wel wat hulp bij hun eigen teksten kunnen gebruiken…
Al met al is het de moeite waard om eens te bedenken of het commentaar niet in een andere vorm gegoten kan worden. Bijvoorbeeld alleen reageren met je echte naam, of alleen nog commentaar via ingezonden brieven. Annieke Kranenberg, Ombudsvrouw van De Volkskrant, wijst er nog eens fijntjes op dat het hebben van een mening en het geplaatst krijgen van een reactie twee verschillende dingen zijn:
Power to the people
De persvrijheid in Nederland is een groot goed, maar bij het hebben van macht hoort ook verantwoordelijkheid. In Nederland wordt die verantwoordelijkheid door de Code voor de Journalistiek verwoord, maar is niet bindend. De code is een houvast voor journalisten en een middel om journalisten ter verantwoording te houden voor het publiek. Onafhankelijke berichtgeving en duidelijk aangeven wanneer het om een mening gaat, zijn van het grootste belang in het voeren van goede journalistiek. Het bewust maken van valse berichten zoals Breitbart is natuurlijk helemaal een doodzonde en bovendien een zwaktebod van mensen die geen argumenten hebben om hun meningen mee te staven. Alleen de lezers kunnen hierover in actie komen. Journalisten van andere media kunnen zich erover uitlaten en de lezers kunnen, zoals ook bij De Telegraaf gebeurt, social media gebruiken en abonnementen opzeggen. Tja, en verder zou ik je aanraden ver weg te blijven van commentaarsecties tenzij je dat wat je opschrijft over bananen met je voornaam en je achternaam erbij ook zou publiceren. Verder: verbreed je wereldbeeld door ook eens naar sites te gaan waar ze iets leuks over bananen zeggen, of waar je niet snel zou kijken; klik eens op een artikel dat je normaal gesproken niet zou lezen. En zorg dat je weet welke nieuwsbronnen betrouwbaar zijn en welke niet. Dan weet je ook of je bananen haat om de juiste redenen. Het zou tenslotte zomaar begonnen kunnen zijn met een vreemde woordkeus van een redacteur. Kortom, denk kritisch, want de lezer is de enige die onethisch gedrag in de journalistiek kan aankaarten:
