Deze week protesteerden vrouwen in outfits uit de klassieke feministische roman The Handmaid’s Tale in het gerechtsgebouw tegen anti-abortusmaatregelen in Texas. Geen wonder: vrouwen hebben altijd een innige band gehad met protestbewegingen. Wat is het dat vrouwen en verzet verbindt? Wat is er typisch vrouwelijk aan verzet? Een (historisch) overzicht.
Nog nooit gingen zoveel vrouwen de straat op om te protesteren als in de laatste paar maanden. Het ‘Trump-effect’ heeft daarbij zeker en handje geholpen. Dat zijn seksistische opmerkingen afgedaan werden als ‘kleedkamerpraat’ maakte slapende feministen wakker: seksime en racisme lijken in een Trump-tijdperk genormaliseerd te worden. Het helpt ook dat het hip is jezelf tegenwoordig feminist te noemen, met charismatische vrouwen als Emma Watson, Chimanda Ngozi Adiche of Anna Hathaway aan het front van de nieuwe feministische golf.
Maar je als vrouw verzetten tegen de macht of status quo, is iets van alle tijden. De Black Civil Rights Movemement in de Verenigde Staten begon toen Rosa Parks haar zitplaats in de bus weigerde af te staan aan een blanke man. In de jaren ’60 gingen vrouwen massaal de straat op voor abortus en de pil. En nu zijn het de vrouwen die het voortouw nemen in het protest tegen Trump en zijn politiek van uitsluiting. Waarom zijn vrouwen en verzet zo innig verbonden? Is er iets specifieks aan vrouwen en verzet?
Ja, dat is er. Een open deur natuurlijk, maar vrouwen komen in verzet omdat het hun eigen rechten zijn die worden onderdrukt – tot vandaag de dag, en waarschijnlijk nog ver in de toekomst. Vandaar de strijd voor vrouwenkiesrecht van vroeger, de huidige straatprotesten in India tegen de verkrachtingen, of Poolse vrouwen die protesteren voor legalisering van abortus met leuzen als ‘I can’t believe I still have to protest this f*cking shit’. Malala die zich inzet voor meisjesonderwijs; skatende Arabische vrouwen die hiphoppen tegen de patriarchale cultuur waar vrouwen bijna geen stap mogen verzetten zonder toestemming van hun man.
Seksstakingen en strippen
Maar de rol van vrouwen in verzet reduceren tot iets wat alleen hun eigen geslacht aangaat, zou hun bredere rol over het hoofd zien. Ook in bredere bewegingen spelen vrouwen een onderscheidende rol. En daarbij schuwen ze geen tactieken die specifiek ‘vrouwelijk’ zijn.
Seksstakingen bijvoorbeeld, een beproefde techniek die van Colombia tot aan Kenia is toegepast, en al door Aristoteles werd beschreven toen hij in zijn toneelstuk Lysitrata vrouwen van Athene en Sparta opvoerde die zich onthielden van seks als hun mannen niet zouden gaan onderhandelen over vrede.
Of neem Liberia’s burgerloorlogen tussen 1987 tot 2003. Geleid door de huidige president Leyma Gbowee, die in 2011 een Nobelprijs voor de Vrede kreeg, waren het de vrouwen die zich mobiliseerden en de vrede bewerkstelligden. Toen de strijdende partijen geen overeenkomst wilden sluiten, dreigden ze te strippen. Je als (oudere) vrouw ontbloten wordt gezien als een vloek, en heeft een behoorlijke impact. Moederschap was voor de vrouwen een belangrijke mobiliserende factor. Zij zagen immers hun kinderen ontvoerd of verkracht worden, en waren vanwege die identiteit ook beter in staat dan mannen om scheidslijnen te overbruggen.
In Liberia destijds, en in oorlogen in het algemeen, heeft het vrouw-zijn ook een praktische bijkomstigheid: vrouwen worden niet geassocieerd met geweld, en kunnen zich daarom veel beter dan mannen aan veiligheidstroepen onttrekken. Een Syrische activiste wist ongemerkt door chechpoints te komen om mensenrechtenschendingen van het regime te documenteren. De Dwaze Moeders in Argentinië die tijdens de dictatuur van Fidela iedere dag weer op het Plaza del Mayo vroeger waar hun zonen waren gebleven, werden lange tijd door het heersende regime niet gezien als bedreiging. Ondertussen waren ze een belangrijke factor in de revolutie die Fidela afzette. Zelf maakten ze actief gebruik van hun ogenschijnlijk politiek neutrale rol en profileerden ze zich bewust als moeders.
Sommige feministen zullen zeggen dat een verwijzing naar deze typische vrouwelijkheden de rol van vrouwen alleen maar meer stereotype maakt. Maar vrouwen zelf lijken er minder mee te zitten. “We zijn allemaal moeders, of we nu Jood, Arabisch of christelijk zijn,” vertelden vrouwen uit de Israëlische vredesbeweging tijdens een workshop van de wetenschapper Cynthia Cockburn. Wel is het belangrijk op te passen: niet zelden wordt de rol van de vrouw in vrede of revoluties gebagatelliseerd, en zitten ze na een omwenteling alsnog niet aan tafel.
Standing Rock
Niet alleen in oorlog komen vrouwelijke tactieken van pas. In Oeganda protesteerden vrouwen tegen landroof door tijdens een bezoek van de minister hun bovenlichaam te ontbloten. Het aanzicht van een ontblote oudere vrouw was voor de minister een diepe belediging en hij keerde zich beschaamd, en huilend, om. De investering is er nooit gekomen. De filmmaker Julia Bacha komt dit jaar met een film over de rol van Palestijnse vrouwen in de eerste intifada, voordat deze gemilitariseerd werd. Het Palestijnse dorpje Budrus dreigde van de kaart te worden geveegd door de bouw van de Israëlische muur. Vrouwen kwamen in verzet, en een 15-jarig meisje dat zich voor de bulldozers wierp die de olijfgaarden dreigden te vernietigen, werd symbool van hun strijd. In de tien maanden lange geweldloze strijd die daarop volgde, won Budrus. Vrouwen speelden in de hele intifada een sleutelrol in het mobiliseren van geweldloos verzet tegen de Israëlische bezetting. Door groentes te groeien op daken, iets wat illegaal was in Israël, door folders te verspreiden, of door massale protestgroepen op te zetten.
In Egypte riep Asmaa Mahfouz uitdrukkelijk als vrouw mannen op om mee te doen aan de protesten op het Tahrir Plein. “Als je denkt dat je een man bent, kom met me mee op 25 januari. Iedereen die zegt dat vrouwen niet mee mogen doen omdat ze worden geslagen, laat dan eer en mannelijkheid zien en kom met me mee op 25 januari.” En in het Standing Rock-verzet tegen de Noord Amerikaanse North Dakota pijplijn spelen vrouwen een belangrijke rol, omdat juist zij volgens de traditie de hoeders zijn van land en cultuur.
Het dorpsleven ontvluchten
Dat vrouwen een belangrijke rol spelen in die bredere bewegingen, hangt op die manier nauw samen met hun rol in de samenleving. Verzet tegen een dictator, tegen een investering of welke onrechtvaardige structuur dan ook, valt vaak samen met verzet tegen heersende patriarchale structuren. “Ik ging me steeds meer realiseren dat strijden voor democratisering en strijden voor vrouwenrechten hand in hand gaan,” zei bijvoorbeeld de Koerdische mensenrechtenverdediger Behar Ali in het meeste recente nummer van Opzij.
In het Maoïstische conflict in Nepal, begin deze eeuw, sloten veel vrouwen zich aan bij de Maoïsten, omdat zij streden voor gelijkheid op alle fronten – dus ook tussen man en vrouw. Tijdens een veldonderzoek in Nepal sprak ik met verschillende vrouwelijke strijdsters, en bijna allemaal noemden ze een ontsnapping aan hun verstikkende dorpsleven, waar mannen hun leven bepalen, als reden om zich aan te sluiten bij de revolutionairen. Vrouwen zijn in veel samenlevingen gewend om zich te ontworstelen aan onvrijheden die hun worden opgelegd – en misschien is de stap naar openlijk verzet tegen een machthebber daardoor wel kleiner dan voor mannen.
Helaas wordt de specifieke rol van vrouwen in verzet nog vaak over het hoofd gezien. We kennen allemaal Martin Luther King, maar kennen we ook de talloze vrouwen uit de Black Civil Rights Movement? We kennen de anti-koloniale helden die de onafhankelijkheidsstrijd wonnen in Afrika, maar kennen we de vrouwen erachter, wiens steun onontbeerlijk was ? En welk beeld hebben wij van de zojuist besproken eerste intifada? Juist: stenen gooiende jongemannen. De vrouwelijke rol en het geweldloze verzet is compleet uit de geschiedenis gewist.
Geweldloos verzet en feminisme
Breder bekeken zie je dat het het gewelddadige verzet is – met vaak mannen in de hoofdrol – die historisch worden herinnerd als revoluties, terwijl het juist het geweldloos verzet is die de weg al had geëffend. Misschien, was in sommige gevallen de gewelddadige strijd niet eens nodig geweest. Want volgens Erica Chenoweth, wetenschapper in Denver en autoriteit op het gebied van geweldloos verzet, is geweldloos verzet tegen een dictator altijd effectief als 3,5 % van de bevolking consistent meedoet. Tunesië, Egypte, Burkina Faso, de Fluwelen Revoluties in Oost-Europa zijn daar voorbeelden van.
Dit artikel gaat er niet om te betogen dat vrouwen per se inherent vrediger of rechtvaardiger zijn dan mannen. Ook al wijzen studies uit dat vrouwelijk leiderschap vaak empathischer is, en een hoger testorengehalte bij mannen waarschijnlijk eerder tot agressie leidt, het punt is dat vrouwen door hun positie in de maatschappij zich op een andere manier mobiliseren dan mannen. En dat de vrouwelijke rol in protest best eens wat helderder voor het voetlicht gebracht zou mogen worden, en niet alleen verengd tot protest voor eigen rechten.
Pingback: Nieuwsflash: eindelijk recht voor verkrachtingsslachtoffers in Jordanië – Vileine.com