— Spoiler alert voor de film Kenau —
Elke vrouw die ‘manwijf’, ‘man’ of ‘kenau’ genoemd is, weet dat dit geen compliment is. Maar eigenlijk is dit totaal onterecht. Manwijven zijn namelijk geweldig, mannen heerlijk en Kenau is een mythische historische heldin – kenau is geen scheldwoord. In deze tijd zou Kenau Simonsdochter Hasselaer (1526-1588) waarschijnlijk in een raad van toezicht zitten, ondernemer van het jaar zijn, of met ijzeren hand Duitsland of de universiteitsbibliotheek regeren. Maar tijdens de Tachtigjarige Oorlog tussen Nederland en Spanje doet ze het ook bijzonder goed, getuige de film uit 2014 van Maarten Treurniet, met een steengoede cast van o.a. Monic Hendrickx. Kenau is sinds kort op Netflix te vinden voor degenen die het liefst kwijlend op een kussen in pyjama vermaakt worden door bewegend beeld.
De openingsmeeuw
Een digitaal gesimuleerde overvliegende meeuw tussen zwartgrijze onheilspellende wolken opent de film. Ik weet niet direct waarom, maar deze meeuw irriteert me. Misschien komt dit omdat ik geen groot fan ben van meeuwen. Ze kijken je soms indringend van een afstandje aan – de meeuw gaze — of vliegen in een groep op je af à la Hitchcocks Birds, wanneer je een broodje haring probeert te eten op Terschelling. Waar het hier de irritatiesnaar raakt, is dat het de toon van de film op subtiele wijze wil overbrengen, maar dit allesbehalve subtiel doet. We krijgen als kijker een lepel in de mond gedrukt met: dit is een spannend moment in de geschiedenis. Ik besluit het echter het voordeel van de twijfel te geven, omdat ik toch meer wil weten over onze heldin Kenau en niet direct wil afknappen op de eerste de beste matig gemonteerde meeuw.
© Wikipedia
Algauw krijgen we door dat Kenau Simonsdochter Hasselaer niet een vrouw is om mee te sollen. In de eerste scène redt ze een man uit het water van verdrinking, stuurt ze een team van scheepsbouwers aan en zet ze lik op stuk door naar een wanbetaler te roepen: ‘Ik heb een onderneming, geen liefdadigheidsinstelling’. In mijn hoofd hoor ik meteen ANACHRONISME, aangezien je in de zestiende eeuw wel armenhuizen had, maar geen daadwerkelijke liefdadigheidsinstellingen. Afijn. In het Historisch Nieuwsblad lees ik dat de historische rol van Kenau in het beleg van Haarlem aan losse draden tussen feit en fictie bij elkaar hangt. Het enige dat bekend is, is dat Kenau een bazige vrouw was, met een ‘mannenhart’. Er wordt gezegd dat ze een vrouwenleger aanjoeg en zelf meevocht. Op veel prenten is ze sterk en bewapend afgebeeld. Historisch bronbewijs voor haar bijdrage aan het verzet lijkt echter te ontbreken. Maar haar heldendom spreekt tot de verbeelding en we moeten de makers wel wat creatieve vrijheid geven. Het is tenslotte een film. Niet een gortdroog chronologisch geordend historisch overzicht van de Tachtigjarige Oorlog.
Kenau, haar dochters en de as van goed en kwaad
Ik krijg gaandeweg het idee dat de makers wel heel veel creatieve vrijheid hebben genomen. De onderlinge relaties doen me eerder hedendaags dan laat middeleeuws aan. Kenau is naast ondernemer van een scheepsbouwbedrijf een weduwe en strenge overbezorgde moeder die haar kinderen te weinig vrijheid geeft. Millennials dat ze zijn schoppen de dochters tegen het gezag van hun moeder aan, sneaken ’s nachts naar buiten en hebben one-night-stands met ‘foute mannen’. Iets wat niet gepaard gaat met middeleeuws slut-shaming met stenen, maar wat door de gemeenschap zowaar goedgekeurd wordt als zijnde kalverliefde en een proces van loslaten is voor moeder Kenau. Ik hoor nog net niet Elsa op de achtergrond ‘Let it go’ zingen.
© YouTube
Monic Hendrickx draagt de film als actrice en speelt wat mij betreft het enige overtuigende personage. De Kenau die zij vertolkt is rotsvast, kan met menig wapen vechten, laat zich niet door mannen onder de tafel praten. Ze worstelt met opvoeding en pijn, morele waarden van haar maatschappij, maar weet dit alles te overkomen door een kordate no-bullshit-houding. YES, dat willen we! In deze film vinden we een oersterke vrouwelijke hoofdrol met diepgang, iets wat toch wel schaars is. Onze Kenau is voor haar karakter niet afhankelijk van mannelijke figuren om haar leven vervulling te geven en weet het stereotype van ofwel de zorgzame moeder ofwel de harde zakenvrouw te vermijden door aan geen van beide volledig te voldoen.
De rest van de personages zijn makkelijk onder te verdelen op de as van goed en kwaad. Eigenlijk een beetje zo:
- Spanjaard = kwaad
- Hollander = goed
Verder zijn er nog een aantal vrouwen die er een beetje tussenin staan, maar toch een duidelijke kant op wordt geduwd wat betreft goed en kwaad.
- Hollandse vrouw die met Spanjaard slaapt voor de seks / liefde / om samen een liefdeskind te maken = hoer = kwaad
- Hollandse vrouw die met Spanjaard slaapt voor spionage = verzetsheldin = goed
Net als historische juistheid is complexiteit niet een forte van deze film. Wanneer de strijd uitbarst om de poorten van Haarlem, kan Kenau plotseling geweldig goed vechten, met zwaarden, pistolen en gewoonweg met haar blote vuisten. Ze kijkt er zelf ook verbaasd van op, alsof ze erachter komt dat ze net als Obelix kopje-onder in de toverdrank van Panoramix is gevallen. Waarom kan ze zo goed vechten? Totaal onduidelijk.
Vrouwenleger *on ice*
Dan nog over het vrouwenleger dat Kenau aanstuurt. Tegen al het mannelijk bezwaar in, weten zij uit te vogelen wat de Spanjaarden van plan zijn en hen tanig weerstand te bieden. Door afleiding en misleiding lokken de vrouwen de slechteriken de val in. Het is vermakelijk om ‘de slechterik’ te zien verliezen van de slimmere ‘goede’. Het is het klassieke David en Goliath verhaal, waar ook naar verwezen wordt, mocht de kijker niet door hebben gehad wie goed en wie slecht is. Ik heb wat Monty Python-associaties, doordat de vecht- en actiescènes simpel en gekunsteld zijn opgezet. Ik verwacht zo nu en dan dat er mannen met kokosnoten in plaats van paarden aan komen rennen en vind het soms moeilijk te geloven dat dit serieus bedoeld is.
© YoutTube
Kenau stuurt de vrouwen op leiderschapswaardige wijze aan om het verzet niet te laten vallen. Hun verzet blijft veelal beperkt tot huis-tuin-en-keuken-vechten-met-een-koekenpan, waarbij ‘het vrouwelijke’ wordt ingezet als strijdmiddel. De verbeeldingskracht van het vrouwenleger komt wat mij betreft slechts in één actiescène tot uiting: de schaats-overval. Als guerrilla-witte-wieven creëert het vrouwenleger van Kenau een rookgordijn om vervolgens al schaatsend de vijand te overvallen. Dit is de scene waarin het vrouwenleger zich intelligent en strijdvaardig toont. De Spaanse mannen worden in het wit van het ijs en de rook bloederig neergestoken door voorbijschaatsende vrouwen, met de meedogenloosheid en kracht van Amazones. I love it.
‘Wij weten beter’
De film eindigt weer met een overvliegende meeuw, om duidelijk te maken dat het nu voorbij is. We zien een vastgebonden Kenau die zich losrukt uit de handen van een Spanjaard om het water in te springen. Ze hupst – erg Pythonesque – met vastgebonden handen en voeten en luide strijdvaardige kreten het water in, terwijl om haar heen vrouwen het water in geduwd worden. Ze zwemt als een soepele zeehond door het water, trapt het touw van haar voeten los. Ze trapt van zich af tot in de fade out. We weten niet of ze overlijdt of niet, als symbool van voortdurend verzet blijft ze trappen. Ik hou wel van open eindes, waarin de kijker achterblijft met een ‘ja maar?!’, dus d’accord.
Na de fade-out krijgen we nog een laatste opgelepelde boodschap: ‘Kenau is een manwijf. Wij weten beter.’ Maar Maarten Treurniet! Ondanks deze al te expliciete uitleg, de onhandigheden en geforceerde symboliek draagt deze film wel bij aan het fictief-historisch heropleven van vrouwelijke helden en heldhaftige vrouwen. In de Kenau-revival van de laatste jaren kan het woord wel eens een shift doormaken van scheldwoord naar geuzennaam.
