Vorige week spoelde in Kopenhagen een romp aan. Het lichaam was ontdaan van ledematen en een hoofd en dus niet meteen herkenbaar. Wel sloegen Deense en Zweedse media direct aan: elf dagen voor de gruwelijke vondst was de Zweedse journalist Kim Wall verdwenen. Wall, dertig jaar, had een reportage willen maken over de Deense uitvinder Peter Madsen in zijn onderzeeër. Veel internationale media bespraken de dood van Kim Wall maar maakten tegelijkertijd van haar moord een sensatie door de zaak tot mogelijk plot van een nieuwe Scandinavische thriller te bombarderen. De vraag is hoe schadelijk dat eigenlijk is, en waarom dan.
Uitzondering op de berichtgeving was de in memoriam van de Correspondent over Kim. Auteur Maaike Goslinga leerde Wall in 2015 kennen tijdens een workshop en de twee bleven elkaar volgen. Goslinga beschrijft hoe Wall een neus had voor gekke, prikkelende onderwerpen. Geen wonder dat Madsen met zijn zelfgebouwde onderzeeër haar aandacht trok.
Portret van Kim (bron: Buzzfeed)
In de dagen die volgden op Kims dood schreven Nederlandse media vooral over Madsen. De NOS noemde Madsen ‘een visionair’. De Volkskrant maakte een profiel van hem en beschreef Madsen daarin als ‘excentriek’ en ‘gefrustreerd’. Over de gruwelijke moord die Madsen vermoedelijk heeft begaan (hij moet nog veroordeeld worden), wordt pas in de laatste alinea gerept. Nog vóór die alinea stelt de Volkskrant dat Madsen ‘een hoofdrol lijkt te spelen in zijn eigen Deense misdaadserie’. Ook bij Jinek aan tafel werd zo’n zelfde constatering gedaan: ‘heel naar ja, maar wat een spannend verhaal he? Het lijkt The Bridge wel’. De vergelijking is natuurlijk snel gemaakt. The Bridge, een Deense/Zweedse detectiveserie die in 2011 verscheen, opent met het lichaam van een dode vrouw dat op de brug tussen Zweden en Denemarken wordt aangetroffen. Moord: check. Lugubere omstandigheden: check. Jonge vrouw: check.
Onvermijdelijke Netflixserie
Deze commentaren leggen een fenomeen bloot. Toen in 2016 fotojournalist Jeroen Oerlemans omkwam in Libië, werd een collega-journalist van Oerlemans op prime time televisie uitgenodigd om over hem te komen praten en hem te herdenken. Zoals het hoort, wanneer een collega vermoord wordt die zijn leven gaf voor onafhankelijke verslaggeving. Ondertussen hebben we het hier over de lancering van de onvermijdelijke Netflixserie over Walls dood. Waar Oerlemans in Nederland de held was, speelt Wall slechts een bijrol (het lijk) in een spannende Scandinavische thriller. Tegelijkertijd wordt haar lichaam geobjectiveerd: we hebben het over haar romp, het staal waarmee deze verzwaard was en vragen ons af waar haar andere lichaamsdelen toch gebleven zijn. De berichtgeving over Wall is sensationeel maar gaat vooral over haar lichaam. Alles wat haar tot persoon maakte (wat deed ze, waar stond ze voor?) worden buiten beschouwing gelaten. De hoofdrol wordt gespeeld door de gekke uitvinder met zijn Willie Wortel-trekjes.
De zaak van Madsen in de media is bijna Ripper-esque: de Engelse seriemoordenaar Jack the Ripper vermoordde in de 19e eeuw meerdere Londense vrouwen door ze open te snijden. Hoewel er tal van boeken, series, wandeltochten en musea aan Jack zijn gewijd, spelen vrouwelijke slachtoffers daarin steeds een bijrol. Hun handelingsvermogen (agency) is hun op de meest letterlijke wijze ontnomen. Tegelijkertijd bouwen we een mythe rondom de mannelijke dader: wat was hij voor persoon en wat was zijn motief?
Door daders te romantiseren door een soort fenomeen van ze te maken, bagatelliseren we hun geweld. En dat is gevaarlijk in een samenleving waarin 45% van de vrouwen in de Europese Unie ooit een vorm van fysiek of seksueel geweld heeft meegemaakt. Voor velen is de zaak van Wall een bron van vermaak; een grap voor fans van The Bridge. Voor veel vrouwen is haar dood een herinnering aan het feit dat we in een misogyne samenleving leven waarin geweld tegen vrouwen een reëel probleem is.
Moord in de utopie van gendergelijkheid
Kim Wall was een doorzetter. Ze reisde veel en voelde zich volgens haar moeder betrokken bij wat er zich afspeelde elders in de wereld. In haar journalistieke werk maakte Wall ruimte voor groepen die normaal gesproken geen podium krijgen. Wall reisde naar Afrika, Azië en de Caribbean. Een bevriende collega van Wall beschrijft in de Britse krant the Guardian hoe ze met Wall naar Oeganda ging. Daar vroeg zij of Wall het niet eng vond om in haar eentje in een taxi te duiken voor een verhaal. ‘Nee’, besliste Wall. ‘Ik voel me veilig’. Tegelijkertijd was Walls omgeving bewust van het feit dat ze gevaar liep tijdens haar werk, zo valt in een in memoriam op NRC te lezen. Het is pijnlijk dat Wall nu op afschuwelijke wijze is omgebracht in een land dat qua gendergelijkheid een lichtend voorbeeld voor de rest van de wereld moet zijn. Op de Gender Gap Index, een jaarlijkse ranglijst die de kloof tussen de seksen in gezondheid, onderwijs, economische kansen en politieke vertegenwoordiging meet, worden de eerste vier plekken ingenomen door Scandinavische landen waaronder Zweden.
Als we over vrouwenhaat spreken, denken we meestal niet aan het Westen maar juist aan landen zoals Oeganda: ‘daar is het pas erg, ga je eens druk maken over vrouwenrechten dáár’. Maar als een vrouwelijke journalist in de utopie van gendergelijkheid is vermoord, blijft het stil. Misschien is de confrontatie met het feit dat het Westen niet zo verlicht is als we denken, te moeilijk. Ook in Nederland denken we namelijk graag dat we het goed doen als het om bestrijding van geweld tegen vrouwen gaat, maar we zijn er nog lang niet. Doordat we denken ontzettend geëmancipeerd zijn, is er nauwelijks ruimte om dit onderwerp daadwerkelijk te bespreken. Tegelijkertijd bevinden we ons in de paradoxale situatie waarin geweld tegen vrouwen continue op televisie zichtbaar is en dus op die manier wordt geromantiseerd (zoals in The Bridge, maar ook in The Fall, The Killing, Silent Witness, etc.)
Geweld tegen vrouwen door niet-partners (bron: Violence against women: an EU-wide survey)
Makkelijk doelwit
Kim Wall was moedig, stoer maar onvermijdelijk ook kwetsbaar – fysiek kwetsbaarder dan mannelijke collega’s voor bijvoorbeeld seksueel geweld. Toch hebben we moedige vrouwen als Kim Wall nodig, die zich niet laten weerhouden door een gevaarlijke wereld. Toen Kim Wall begin augustus aan boord ging van een onderzeeër, was ze dapper. Gedreven en met het doel om een mooie reportage te maken, ging zij mee met een onbekende man – bereidwillig om zonder hulp af te dalen in het diepe Scandinavische water. Helaas kwam zij nooit meer boven. Laten we haar dood niet romantiseren maar haar eren door geweld tegen vrouwen bespreekbaar te maken.
