Ik schrijf meestal over experimentele hedendaagse beeldende kunst. Je weet wel, kunst met een grote K. Dus ik zal eerlijk zijn: het zweet brak me uit toen de redactie van Vileine mij vroeg om een selfie van Kim Kardashian te analyseren. Ik weet heus wel wie Kim is – anders leef je wel onder een hele grote stolp. Ook klik ik met veel plezier door als ik een sappig nieuwtje over haar zie. Maar ik volg haar niet op social media en heb mij nooit gewaagd aan een aflevering van Keeping up with the Kardashians.
Toch was ik geïntrigeerd toen ik een selfie van Kim zag in haar lingerie voor een spiegel in de badkamer. Bijna dezelfde compositie als de selfie die kunstenares Amalia Ulman nam voor haar performance ‘Excellences & Perfections’ die deze zomer in Tate Modern in Londen te zien is. Je kunt ook haar performance bekijken op haar Instagram-account. De één is kunst, de ander lichtvoetig vermaak. Door beide onder de loep te nemen begon ik echter zowel Kardashian meer te waarderen als gelijktijdig het werk van Ulman beter te begrijpen.
De selfies laten een herkenbaar intiem moment zien dat ik iedereen toewens. Je staat voor de spiegel, en denkt: wow, dit ziet er goed uit. Deze vrouwen durven net iets meer, door dat moment van bewondering voor zichzelf vast te leggen en te delen met de wereld. En durf moet je hebben: narcisme is de grootste kritiek die er is op de selfie-nemer. Je hoeft niet ver te kijken om het te vinden. Google Kim Kardashian en narcisme en je krijgt zo wat artikelen die je haarfijn uitleggen waarom Kim een narcist is.
Die kritiek is niets nieuws. De Romein Ovidius schreef al over de knappe jongeman Narcissus op wie alle nimfen verliefd waren. Hij wees hun liefde echter allemaal af. Als straf van de goden zag hij zijn reflectie in het water, werd er verliefd op, en verdronk.
Later werden spiegels een symbool van vanitas (ijdelheid) in de schilderkunst. We vinden ze vooral in moraliserende schilderijen, zoals die van Jan Miense Molenaer. Hier zien we een mooi jong meisje met lange blonde haren dat voor een spiegel zit, met onder haar voeten een schedel: een verwijzing naar de eindigheid van het leven.
In het begin van de twintigste eeuw werd narcisme de term voor een medische stoornis, bedacht door de vader van de psychoanalyse, Sigmund Freud. Volgens hem lijden vooral vrouwen die veel met hun uiterlijk bezig zijn hieraan. Natuurlijk is deze theorie van Freud allang bekritiseerd, maar het idee dat vrouwen meer neigen tot narcisme is blijven kleven. Maar uit een onderzoek van een smartphonemaker in het Verenigd Koninkrijk blijkt juist dat mannen meer selfies nemen om ijdele redenen.
Kim ontkent overigens haar narcisme niet. Ze geeft het zelfs ronduit toe met haar boek vol selfies, getiteld Selfish. En waarover zou ze zich ook zorgen maken? Ze heeft immers meer dan 75 miljoen volgers op Instagram. Blijkbaar is de fascinatie voor deze vrouw enorm. De vraag is: waarom eigenlijk?
Het kunstwerk ‘Excellences & Perfections’ van Amalia geeft ons enig inzicht hierin. Haar performance duurde drie maanden, waarbij ze een precies uitgedacht script volgde. Ze zoog met haar selfies haar volgers mee in het verhaal van een onschuldig meisje dat naar de stad komt, haar vriendje dumpt, een suikerpappie krijgt, een borstvergroting neemt en depressief wordt. Na haar dieptepunt transformeert ze uiteindelijk in een mediterende, cappuchino drinkende girl-next-door.
Daarmee imiteert Amalia beroemdheden zoals Kim. Wat het werk echt interessant maakt zijn de reacties op de selfies, vooral van mannen, zoals “Where do I cum” of “u look like u need my d.” Of kritiek, zoals: “Get out of the house” of “You’re beautiful… but borderline boring.” Aan de andere kant begonnen steeds meer mensen haar te volgen naarmate ze losbandiger werd. Pas toen ze een keurig meisje was geworden hielden de opmerkingen en kritiek op. Amalia Ulman laat met haar performance de heersende sociale normen zien over hoe vrouwen zich behoren te gedragen en wanneer kritiek gelegitimeerd gevonden wordt. Bekijk ook de lezing over Amalia Ulman waarin ze over haar ervaringen vertelt:
Er gebeurt echter nog iets in het werk van Amalia. Nadat ze onthuld had dat alles nep was, van de borstvergroting tot de depressie, werd duidelijk dat haar performance tot in het detail geregisseerd was. En dat is heel duidelijk te zien in haar selfie. De gefotografeerde is namelijk ook de fotograaf. Zij bepaalt de outfit, de pose en de hoeveelheid Photoshop in elke foto.
Dat is natuurlijk ook het geval bij Kardashian, hoewel we haar selfies niet direct als een feministisch statement moeten zien. Kardashian weet gewoon heel goed wat de meeste aandacht trekt: een mooie sexy vrouw die zich schaamteloos met haar uiterlijk bezighoudt. Ze houdt daarmee wel stereotypen in stand. Met haar bedrog licht Ulman echter een tipje van de sluier op over hoe we met dat beeld van vrouwen omgaan. We verlangen nog steeds narcisme van vrouwen – zowel om hen te bewonderen als te bekritiseren.
Pingback: Selfie: Mark Zuckerberg en de mannen achter het internet – Vileine.com