Deze tekst viel mij zwaar
Deze tekst viel mij zwaar. Het leek alsof mij slechts verzocht was te vertellen hoe het is om als vrouw in Oekraïne te leven. Maar ik ben toch zelf een vrouw. Deze opdracht had mij gemakkelijk moeten zijn afgegaan. Maar ik bleef de tekst alsmaar herschrijven, terwijl deze vals bleef klinken. Zo ging het alsmaar door totdat ik doorkreeg dat het enige dat ik kan vertellen is hoe het is als je jezelf wijs hebt gemaakt dat hardop praten over je eigen ervaringen als vrouw niet zozeer ongebruikelijk is, maar vooral improductief. Hoe je jezelf afleert om als vrouw te praten. Zo erg dat zelfs een roman schrijven vanuit een man als ik-verteller makkelijker gaat, natuurlijker.
Twee weken heb ik als programmeur gewerkt, toen mijn mannelijke collega’s op een ochtend mijn hand begonnen te schudden. Kennelijk hebben ze mij in die tijd getest en er vertrouwen in gekregen dat ik dit, in hun ogen mannelijke werk, aan kan. Toen, in 2006, waren vrouwelijke programmeurs schaars, en zowaar, in dat bedrijf was ik de enige. In die tijden was het in Oekraïne helemaal niet gebruikelijk om vrouwen de hand te schudden. Iedere ochtend en iedere avond vond het ritueel van het handenschudden plaats als het beklinken van vertrouwen en respect, maar wel tussen de mannen. En nu gebeurde het tussen de mannen en mij. Juist dit en niet het cum laude afstuderen en een mooie loon hebben mij overtuigd: tegen het algemene vooroordeel dat vrouwen niet goed zijn in exacte wetenschappen en mijn aanleg voor alfavakken, ben ik toch programmeur geworden.
Ik schud geen handen met vrouwen
Het ging allemaal niet van een leien dakje, ook voor mij niet. Ik herinner me nog hoe ik mijn hand naar een man uitstak, waarna hij zei: “Ik schud geen handen met vrouwen.” Als man zou men in deze situatie dat zijn uitgestoken hand niet aangenomen zou worden slechts gevaar lopen als hij de ander in het verleden ooit fataal zou hebben beledigd.
Maar in mijn situatie leek ik toch geprivilegieerd. Bij de herinnering aan dat gevoel voel ik me wat ongemakkelijk. Wanneer ik na vele jaren in het hart van de Silicon Valley ben, zit ik er nog steeds niet erg mee dat ik aan de besprekingen meestal als enige vrouw meedoe. Ik associeerde mijzelf niet langer met vrouwen. Dit is immers een eenvoudige strategie: omwille van de voordelen en veiligheid voeg ik mij bij de sterkste roedel, mimicry. Tegenwoordig wordt weleens gegrinnikt dat een “verstandige” Oekraïner een Rus wordt. En ik probeerde toen als een “verstandige” (tussen aanhalingstekens) vrouw in zeker zin een man te worden.
Dus als een collega mij lastigviel – na een blauwtje te hebben gelopen – en mij bij het werk dwars ging zitten, kwam het bij mij niet op om te gaan klagen. Terwijl hier wel een procedure voor bestond die ook nog effect zou kunnen hebben. Maar gaan praten over je persoonlijke vrouwelijke problemen, praten als een vrouwelijk slachtoffer, voelde toen als een nederlaag, als een zelf bewerkstelligde demotie van een gelijke naar ongelijke positie. Ik koesterde de illusie van gelijkheid. Daarom maakte ik al mijn vrouwelijke ervaringen onzichtbaar, zo erg onzichtbaar, dat ik ze al snel zelf niet meer zag. Ook dacht ik – en dat had eigenlijk met de solidariteit te maken – dat als ik zou klagen, dat er bij een volgende keer geen enkele vrouw aan de besprekingen mee zal doen, en al helemaal niet als die uit Oekraïne kwam. Want, laten we eerlijk wezen, de aandeelhouders bekommeren zich het meest om de financiële resultaten en niet om de rechten van de vrouwen in de andere landen. En we kregen allemaal geleerd dat de aandeelhouders onze allereerste zorg was. Zo heb ik geleerd om altijd als een man te praten; zelfs als iemand van de collega’s in mij een vrouw begon te zien. En dat werkte.
Praten als een man
Tenslotte begon zelfs Sheryl Sandberg, COO bij Facebook, pas over haar vrouwelijke ervaringen in het openbaar te praten toen ze al COO van Facebook was geworden. Ze bekende in een interview dat ze bang was haar persoonlijke ervaringen te delen, zelfs toen haar succes en slagkracht al niet in twijfel getrokken konden worden.
Het klinkt paradoxaal, maar het was juist het feminisme dat de vrouwen de kans gaf zich van andere vrouwen te distantiëren. Juist de overwinningen van het feminisme in de strijd voor de rechten van de vrouwen hebben voor ons de kans gecreëerd om eigen illusoire gelijkheid te creëren en het feminisme te vergeten.
Een kans een man na te apen om net zo veel vrijheid en aanzien te krijgen, is natuurlijk vele malen beter dat zo’n kans niet te hebben. Vrouwen in Iran gaan zelfs als man gekleed, alleen om aan de chador te ontkomen. Maar wanneer ik van de zijlijn naar de Iraanse vrouwen kijk, denk ik dat deze vrijheid niet echt is: ze zijn slechts vrij van de chador.
Nu stel ik me voor hoe zo’n vrouw die in plaats van de al gewoon geworden mannelijke kleren uiteindelijk weer vrouwenkleren moet aantrekken. Dan ziet ze in de spiegel een vrouw, maar geen mens. Want ik heb het zelf aan de lijve ondervonden: gelijkheid is alleen mogelijk als je mannenkleren aan hebt.
Nu wordt vaak gezegd dat mannen recht hebben om kwetsbaar te zijn. Maar terwijl de mannen dit recht, het recht om kwetsbaarheid te tonen, bevechten – als het niet op het werk is, dan maar tenminste thuis – leggen de vrouwen zichzelf daar een verbod op – als het niet thuis is, dan op het werk. Terwijl iemand die de strijd tegen de discriminatie doorzet, juist probeert een andere concurrentiestrijd volgens de bestaande regels te voeren en ze fair genoeg te verklaren. En die regels veronderstellen tegenwoordig meestal niet zozeer de kracht als wel het krachtsvertoon. Hier botsen de noodzaak om te praten over de vrouwspecifieke behoeften en problemen om de kwetsbaren te beschermen, en de neiging om te zwijgen om de illusie van gelijkheid in stand te houden. In de klassieke Oekraïense traditie krijgt degene die al klappen heeft gehad de meeste klappen, vooral als hij zich erover beklaagt. De zakelijke wereld heeft zekere overeenkomsten met die Oekraïense traditie. Daar waar de wet omzeild kan worden, geldt het recht van de sterkste. De ene vrouw noemt het lean in, een uitdaging van de carrière aangaan. De andere vraagt zich af hoe je lean in creëert. Eerst dien je de spelregels aan te passen, om dan pas te gaan spelen.
Het recht van de sterkste
In juni 2016 liep op Facebook de Oekraïense pagina over het seksueel geweld met de hashtag (#ikbennietbangikspreekmeuit) #zeghet storm door de vele vrouwelijke posts. De verhalen klonken huiveringwekkend, maar de reacties daarop wekten bij wijle nog meer huiver: van afkeer tot verwijten dat het niet gepast zou zijn over vrouwelijke problemen te praten terwijl het land in oorlog was. Maar zo is de tijd.
“Ik ben 15 jaar. Een auto met dronken jongens jaagt mij door donkere straten als wild op. Ik heb een wit jasje aan, in het donker ben ik een goede prooi. De jagers lachen. En wanneer ik me in een lege bus verstop, komt er een van hen om mij duidelijk te maken dat ik met hen mee zal moeten gaan. Zo hebben zij besloten. Nee, maakt u zich geen zorgen: ze zullen mij niet te pakken krijgen. Nooit.” – zal ik schrijven.
Nu begrijp ik dat ik altijd aan het vluchten was. Mijn manier van vluchten was veinzen, zwijgen. Welk door mij bereikt succes dan ook, het is geen succes van een vrije vrouw, maar van een vluchtelinge.
De stereotypen doen ons veranderen, en niet alleen wanneer we ons daarin schikken, maar ook wanneer we ze bestrijden. En ook wanneer we ons haar bedekken, en wanneer we ons kort laten knippen, omwille van die noodzaak af te komen.
Ik liet de ongelijkheid om mij zelf te veranderen. En hoewel ik me tot nu toe verbaas dat alleen vrouwen uitgenodigd worden om over het feminisme te praten, ben ik erg dankbaar voor deze uitnodiging. Om mij heen staan nog muren die eigenlijk neergehaald moeten worden. Maar de belangrijkste muren zijn de in jezelf. De stereotypen die op jezelf betrekking hebben, zijn moeilijker te slechten dan de stereotypen over anderen. Daarom heb ik nog meer werk te doen dan sommige mannen.
Maar nu… Het schijnt dat ik zojuist nu voor het eerst bewust en hardop over mijzelf als een vrouw heb gesproken.
Nog meer zien van Victoria Amelina en andere inspirerende vrouwen? Vileine mag in samenwerking met Feminist Futures 2×2 kaartjes weggeven voor het programma op 7 oktober. Wat moet je daarvoor doen? Ga naar de Facebookpagina van Vileine of stuur een mail naar info@vileine.com en laat een reactie achter.
Dit was een artikel van Vileine & Friends. Vileine & Friends zijn redactioneel onafhankelijke activiteiten van Vileine waar onze partners voor betalen. Culturele en maatschappelijke organisaties wiens doelstellingen aansluiten bij Vileine’s Manifest worden soms vaste vrienden, wiens verhalen we graag zelf selecteren en vertellen. Ook helpen Vileine & Friends elkaar bij evenementen, communicatie en inhoudelijke invulling, om zo elkaars maatschappelijke impact te vergroten.
