‘Veel vrouwen verstijven bij verkrachting,’ kopte RTL Nieuws vorige week. Daarmee wordt bedoeld dat, op het moment dat een vrouw aangerand wordt, zij zich niet verzet, van zich afslaat of wegrent. Zeven op de tien vrouwen zouden volgens de nieuwszender zo’n fysieke reactie vertonen als ze aangevallen worden door een verkrachter. En dat is een probleem, want verkrachting wordt voor de wet pas als dusdanig aangemerkt als er sprake is van dwang of bedreiging.
‘Vocht je dan niet terug?’
‘Vocht je dan niet terug?’ is een bekende vraag die aan aangerande vrouwen vaak wordt gesteld. Het lijkt zo logisch: je wordt in een hoek gedrukt, betast en natuurlijk haal je dan uit. Zodra onze hersenen signalen oppikken van een mogelijk levensbedreigende situatie, zijn er grofweg twee mogelijkheden: je vecht of je vlucht. In beide gevallen wordt ons lichaam al voorbereid om een keuze te maken. De bloeddruk gaat omhoog, spieren worden aangespannen en de hoeveelheden adrenaline en cortisol (stresshormoon) nemen in enorme hoeveelheden toe.
De ‘vecht of vlucht’-reactie zien we in de dierenwereld terug. Maar in die dierenwereld gebeurt ook iets bijzonders. Een muis die door een kat in het nauw wordt gedreven, bevindt zich in een staat van complete hulpeloosheid. Vechten tegen een dier dat veel groter is heeft geen zin, en omdat de poten van de kat zich rondom het muisje bevinden, is vluchten ook geen optie. In zo’n geval treedt er een instinctieve reflex op waarbij de muis doet alsof hij dood is. Hij beweegt niet meer en doet niks meer; verstarring bedoeld om te overleven dus. Bij de muis werkt het dus zo dat als het beestje totaal geen uitweg meer weet, er een onvermijdbare shock optreedt. Daardoor ervaart het dier een overweldigend gevoel van hulpeloosheid waardoor het in verstarring terechtkomt. Bij dieren kan de verstijfreactie uiteindelijk tot PTSS (posttraumatische-stressstoornis) leiden.
Vechten of vluchten
Bij mensen is deze reactie niet heel veel anders. Ook de bevriesreactie komt namelijk vaak bij mensen voor. Zelden raken we echt bewusteloos van angst, maar wat wel gebeurt is dat er gevoelens van verdoofdheid, verdwaasdheid of verwarring optreden nadat we bijvoorbeeld aangevallen zijn. Een slachtoffer van aanranding of verkrachting kan bijvoorbeeld ook het gevoel krijgen dat er van een afstandje naar haar of hem gekeken wordt; dit wordt door psychologen ‘dissociatie’ genoemd. Die dissociatie maakt een belangrijk deel uit van verstarring. Tijdens zo’n verstarring worden bepaalde mentale processen afgescheiden van de rest. Directe invloed uitoefenen op die processen is dan niet meer mogelijk. De reactie is zo primair dat je er eigenlijk geen controle over hebt. Wegrennen of vechten is dus geen alternatief.
Onderzoekers in Australië kwamen erachter dat mannen eerder geneigd zijn om te vechten dan vrouwen. Waar mannen een vijand dus sneller fysiek aan zullen vallen, kiezen vrouwen eerder voor de optie ‘bevrienden’ (tend and befriend). Ze proberen een situatie minder gevaarlijk voor zichzelf te maken en eventueel hulp te zoeken in de omgeving. Dit onderzoek is één van de weinigen op dit gebied. Er is veel onderzoek gedaan naar hoe het brein op stress reageert, maar deze onderzoeken zijn vrijwel allemaal met mannelijke proefpersonen uitgevoerd. Die resultaten zijn dus niet zomaar generaliseerbaar naar vrouwen.
Een vriendin van mij werd recent in hartje Amsterdam aangerand. De man pakte haar enkel beet en overmande haar fysiek. Hij intimideerde haar: ‘wegrennen heeft toch geen zin’. Haar eerste reactie was een verstarringsreactie: vechten lukte niet en wegrennen al helemaal niet. Maar dat maakte ‘de daad’ niet minder ernstig, of strafbaar. Of wel?
Op de website van het Openbaar Ministerie staat dat er sprake is van aanranding of verkrachting als er seksuele handelingen worden afgedwongen met geweld of bedreiging. Bij ‘afdwingen’ denk je aan het gebruik van fysiek geweld, of op z’n minst aan bedreiging (als je nu vlucht, doe ik je iets aan). Maar hoe zit het dan met alle vrouwen (en mannen) die bevriezen, in plaats van terugvechten? Die niet in staat zijn om een klap uit te delen omdat hun primaire afweerreactie bevriezing is? Die fysiek overmand worden, maar niet terug vechten waardoor er dus geen gevecht ontstaat?
Eigenlijk zeggen we dus in NL dat verkrachten van mensen die in stresssituaties bevriezen, mag. Ik vind dat extreem schokkend.
— Anke (@ankelaterveer) 20 juni 2017
Geen aangifte
Aangifte van seksueel geweld is nog steeds een probleem. Vaak doen vrouwen het niet, uit angst om niet serieus genomen te worden of omdat ze de ervaring zo snel mogelijk weer willen vergeten. Die huiverigheid is niet onterecht. Mijn vriendin, die met haar aangifte ook naar de politie ging, werd niet serieus genomen. Er kwamen geen geslachtsdelen bij de aanranding aan te pas, dus had de zaak geen prioriteit. Tel daar nog eens het feit bij op dat vrouwen vanuit een bevriesreactie zich vaak niet fysiek verdedigen, en de politie ziet al snel geen reden om de aanklacht als geweldsdelict serieus te nemen. Als je niet gediend bent van aanraking, verzet je je immers wel.
Toch is ook aanranding – in de volledigheid ‘aanranding van de eerbaarheid’ – strafbaar. Bij aanranding gaat het juridisch om alle seksuele handelingen, behalve binnendringen van het lichaam (dat is verkrachting). Iemand in seksuele context op straat ongevraagd aanraken is dus aanranding en moet door de politie serieus genomen worden als delict. In het geval van mijn vriendin bood de politie aan om de man in kwestie samen te gaan zoeken. Het laatste wat je echter wil na een aanranding, is je aanvaller nog een keer zien.
Vorig jaar zei Renée Römkens, hoogleraar gendergerelateerd geweld, in Trouw dat seksueel geweld tegen vrouwen een epidemisch probleem is. Ruim veertig procent van de vrouwen maakt tenminste één keer een vorm van seksueel geweld mee. Om dit probleem op te lossen, moeten we eerst goed naar de wetgeving kijken en dan vooral naar de passage over ‘dwang’. Ook al verzet je je als vrouw fysiek niet omdat je daar door een bevriesreactie niet toe in staat bent, dat maakt de aanranding niet minder erg. Tot slot is het ook belangrijk dat de politie het verschil tussen aanranding en verkrachting goed kent en allebei de vormen van geweld serieus neemt. Zodat meer vrouwen zich veilig zullen voelen om hun verhaal te delen.
Pingback: Minifesto: waarom #MeToo ook voor mij is (en jou!) – Vileine.com
Pingback: Minifesto: kattige vrouwen, #MeToo heeft jullie nodig – Vileine.com