REAL/FAKE

Archetypes: monsterlijke vrouwen om nooit te vergeten

Beeld: Tristan Eaton X Versace 'Medusa' mural

Voor de vrouw als ‘ander’ is op het toneel des levens minder rollen beschikbaar dan voor de man; ‘de mens.’ In Archetypes belichten Vileine vrouwen de mallen waar we in gegoten worden in literatuur, film, media en de hele geschiedenis. Vandaag voor Halloween: een uitgebreid overzicht van ultieme monsterlijke vrouwen die je nooit meer wilt vergeten!

Stilettohakken, scherpe nagels, bloedrode monden, puntige eyeliner: als we de media mogen geloven zijn dit de wapens van de moderne vrouw, de femme fatale. Weapons of mass seduction. Vaak moet de stoerheid van een vrouw in de media uitgebalanceerd worden met ultravrouwelijke kenmerken, en wordt seks appeal gelijkgesteld met een dierlijkheid die getemd moet worden. Dit geldt in het bijzonder voor fantasiewezens in films, boeken, games, enzovoort. Kunnen vrouwelijke wezens kwaadaardig én afstotelijk zijn, zoals zoveel mannelijke fantasiewezens in de media, zonder dat hun kwaadaardigheid automatisch verbonden wordt aan hun gender? En in hoeverre spelen gegenderde machtspatronen hierin mee?

Sandra M. Gilbert en Susan Gubar schreven in 1979 het boek The Madwoman in the Attic, waarin ze vrouwelijke personages uit de Victoriaanse literatuur onder de loep namen. Zij stelden dat de vrouw sinds mensenheugenis in de literatuur binnen een tweedeling valt: de engel en het monster. De engel is het passieve, hulpeloze slachtoffer het monster haar tegenhanger: egoïstisch, onnatuurlijk, sterk en gevaarlijk. Denk aan de heks, de succubus, de zeemeermin, de gorgoon, de vampier, de kannibaal, de geest, de alien. Wat al deze wezens monsterlijk maakt is simpel gezegd dat ze de kracht hebben om te doden, en het veelal voor de lol doen. Ze hebben een eigen wil en staan buiten de ‘normale’ samenleving. De monstervrouw staat symbool voor de vrouwelijke autonomie, en is voor veel mannelijke auteurs vaak een uitlaatklep voor hun minachting voor de onafhankelijkheid van de vrouw: ze zijn vrij om haar ‘heks’ of ‘bitch’ te noemen.
Simone de Beauvoir beschreef in De Tweede Sekse de tweedeling man/vrouw als volgt: de vrouw is één met de natuur omdat zij leven voortbrengt, maar de man overstijgt de natuur omdat hij kan doden. De sekse met de macht om te doden is dus superieur ten opzichte van de sekse die een soort doet voortbestaan. Gelukkig zijn de meesten van ons inmiddels verder dan het denken in dit soort genderstereotypes, maar deze ‘eeuwenoude normen en waarden’ (lees: achterhaalde misogynie) wordt nog steeds veel toegepast. Laten we eens kijken naar de verschillende monstervrouwen die het medialandschap bevolken.
De half-vrouw, half-beest

Hyperseksueel òf seksloos

Bij de monsterlijke vrouw bestaan er twee uitersten: of ze wordt hyperseksueel, of ze wordt ‘ontsekst’ door haar monsterlijkheid. Denk bijvoorbeeld uit de gigantische spin Shelob uit The Lord of the Rings. Haar moederinstinct en ronde vormen worden afstotelijke eigenschappen, zeker in vergelijking met de ‘engel’ uit het verhaal, Galadriel. Een ander voorbeeld is Medusa uit de Griekse mythologie, die met haar kenmerkende slangenhaar al in de oudheid een populair monster was. Nadat ze als mooi jong meisje verkracht werd door de god Poseidon veranderde ze in een grotesk monster wiens blik mensen deed verstenen. De held Perseus versloeg haar door naar haar te kijken in zijn weerspiegelende schild en haar hoofd af te hakken. Het idee dat verkrachting van vrouwen monsters maakt – hier letterlijk, maar bijvoorbeeld bij vampiers figuurlijk, waar Dracula ook bezit neemt van het lichaam – is al eeuwenoud. Maar in de moderne media is Medusa veranderd in een echte femme fatale – tenslotte was zij de eerste met looks that kill. Haar hybride slangenvorm werkt eerder verleidelijk, met zacht gesis en een hypnotiserende blik.

Omdat het uiterlijk van monstervrouwen wordt gezien als obsceen, ultravrouwelijk of afschuwelijk is de impliciete boodschap dat vrouwen er zoveel aan moeten doen om hun uiterlijk en hun gedrag in te tomen, waardoor ze zelf ook een afkeer krijgen van uiterlijke kenmerken die niet standaard zijn. Hoeveel vrouwen bezig zijn met haar, geuren, ouder worden of te dik zijn toont aan dat vrouwen hun leven lang bezig zijn niet in monsters te veranderen, schrijven Gilbert en Gubar.

De monsterlijke moeder

Net zagen we al dat het moederinstinct ook als monsterlijk kan worden gezien, zeker als het kind zelf een monster is. In het Oud-Engelse verhaal van Beowulf komt de gelijknamige held een volk te hulp dat ’s nachts worden aangevallen door een verschrikkelijk monster, Grendel. Nadat hij het monster gedood heeft neemt de moeder van het wezen wraak. Uiteraard wordt ook zij verslagen door Beowulf.
De verfilming van dit verhaal uit 2007 is berucht vanwege de moderne make-over van Grendel’s moeder. Waar het oorspronkelijke verhaal alleen tussen neus en lippen door haar ‘trolachtige’ uiterlijk en scherpe klauwen noemt, dachten de filmmakers duidelijk dat een monsterlijke en krachtige vrouw er liever voor zou kiezen Beowulf te verleiden, in plaats van hem direct te doden.

Een interessante tegenhanger op dit gebied is de alien uit Alien (1979), die haar territorium verdedigt als een soort oermoeder. De scene waarin de parasiet bemanningslid Kane binnendringt doet denken aan de typische verkrachting van een vrouw door een bovennatuurlijk wezen, maar gebeurt nu juist bij een man. De obscene invasie van het mannelijke lichaam en de expliciete geboortescene van de baby alien versterken zo de monsterlijke vrouwelijkheid. Er is een seksuele ondertoon, maar geen erotische, zoals bij Beowulf. Overigens is de mystical pregnancy een populair (en seksistisch) motief in sci-fi, zoals deze video laat zien.

Veel monsterlijker of tegennatuurlijker dan je eigen kinderen opeten of vermoorden wordt het voor een moeder niet. Enter Medea. Deze tragische heldin uit de Griekse oudheid vermoordt haar eigen kinderen om wraak te nemen op haar man, Jason, die haar heeft verlaten voor een andere vrouw. Medea’s waanzin maakt haar bij uitstek de Ander van Jason, de rationele en beschaafde man: doordat ze leven kan voortbrengen en weer vernietigen ontstijgt ze de vrouwelijke normen en waarden.

De menseneter

In de monsterlijke vrouw ziet de man zijn eigen angst voor sterfelijkheid en impotentie weerspiegeld, zei Simone de Beauvoir. Net als bij de moeder worden autonomie en moordneigingen als tegennatuurlijk, en daardoor niet-menselijk gezien. De mensenetende monstervrouw verhult in eerste instantie haar ware aard: nadat een man verliefd wordt op haar beeldschone uiterlijk slaat ze toe en krijgen we haar rij vlijmscherpe tanden of vissenstaart te zien. De sirenes uit de Griekse oudheid zijn een mooi voorbeeld: volgens sommige verhalen aten ze zeemannen op nadat ze hun schepen lieten zinken. Ook vampieren, met hun liefde voor mensenbloed, kunnen hieronder worden geschaard.
Het beangstigende aan de menseneter is dat dit dieet haar voedt en sterker maakt: ze absorbeert als het ware de kracht van haar slachtoffers. In Jennifer’s Body verandert Megan Fox na gruwelijk toegetakeld te zijn door een groep jongens in een succubus, een vrouwelijke demoon. Het eten van mensenvlees houdt haar jong en mooi: haar persoonlijkheid, die van bitchy cheerleader, verandert niet of nauwelijks.

In het oorspronkelijke verhaal van Dracula is de transformatie anders: nadat de onschuldige Lucy gebeten wordt door de vampier en begint met het drinken van bloed worden haar lippen roder, haar ogen helderder: ze wordt verleidelijk en hyperseksueel. Dracula neemt hiermee bezit van haar en maakt haar ondergeschikt aan hem. Uiteindelijk blijken de rationele, Godvrezende pseudowetenschappers in staat haar te doden.

De tovenares

De toverkol, de heks, de voodoopriesteres: ze zijn één met de natuur en gebruiken deze om mannen aan zich ondergeschikt te maken. Hun krachten schuilen in verhulling en bedwelming, met spreuken, drankjes en charmes, en zo symboliseren ze vrouwelijke creativiteit, maar ook manipulatie. De man ziet in hen de onvoorspelbaarheid van de natuur die hij niet kan bedwingen. De meeste tovenaressen kunnen zich vermommen als normaal-uitziende vrouwen, zoals de heks uit Sneeuwwitje, maar zijn eigenlijk lelijke, oude, wijze vrouwen. Denk aan Baba Yaga uit de Slavische sprookjes, het oude wijf dat kinderen eet, een meterslange neus heeft en rondvliegt op een bezem. Ook Medea is een heks, en daarnaast een outsider in de stad waar Jason haar mee naartoe heeft genomen. Hoewel de moord op haar kinderen ongetwijfeld een monsterlijk daad is blijft het personage van Medea fascineren, juist omdat ze een outsider is. Tenslotte vormt een monster vaak het alternatief voor de engelachtige, passieve, hulpeloze vrouw, het slachtoffer dat zich ondergeschikt maakt aan de mannen om haar heen. Daarnaast vormen tovenaressen ook vaak groepen, van Macbeth tot Hocus Pocus – voor sommige mannen is er weinig meer angstaanjagend dan vrouwen die hun krachten bundelen. De tovenares is een machtig wezen, vaak ook wijs, wiens gunst de held moet winnen als hij haar hulp wil.

De gemaakte vrouw

De gemaakte vrouw is ontsproten aan het creatieve brein van de mannelijke schepper, wetenschapper of uitvinder. Als we de Bijbel moeten geloven was dit al het geval met Eva, en wordt het moment waarop ze voor het eerst zelf iets onderneemt haar ondergang (en voor het gemak maar die van alle vrouwen ter wereld). Ze is vaak een kruising tussen een mens en een alien, opgebouwd uit dode lichaamsdelen, of een experiment met de wetten van de natuur. De nachtmerrie van haar maker is dan ook dat zijn creatie ontsnapt, de wereld buiten het lab of de studio ontdekt, en hem verlaat. Daarom snoert hij de gemaakte vrouw de mond: ze is stom, of spreekt een andere taal, zoals Leeloo in The Fifth Element, of Eleven in Stranger Things. De paradox van de gemaakte vrouw schuilt erin dat een mannelijk genie haar leven heeft gecreeërd, maar daarbij de natuurwetten heeft overschreden: zijn straf is dat zijn monsterlijke creatie een monster wordt. Omdat de male gaze achter de knoppen zit is de gemaakte vrouw vaak onwaarschijnlijk mooi. Zelfs de bruid van Frankenstein, die is opgebouwd uit andermans lichaamsdelen, is een echte vamp, compleet met lippenstift.

Wat de vrouwen hierboven gemeen hebben is dat hun sekse meestal de reden is dat een man hen vreest. Het punt is niet zozeer dat veel monstervrouwen als seksuele wezens worden neergezet, zoals Anita Sarkeesian op Feminist Frequency suggereert, maar dat hun seksualiteit als afstotelijk òf gevaarlijk wordt gezien, in plaats van iets waar zij en hun partners zelf plezier aan beleven. Ten grondslag hieraan liggen eeuwenoude misogyne opvattingen, die stellen dat vrouwen manipulatief en bedrieglijk zijn en dat hun gevaarlijke, corrumperende seksualiteit beteugeld moet worden. De monstervrouw moet een uitdaging vormen, maar niet zo krachtig zijn dat een man haar niet kan bedwingen.
Misschien moeten Vileine vrouwen ze dan maar vanaf vanavond eens wat andere soorten vrouwelijke monsters laten zien…

Click to comment

Leave a Reply

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

VERS

We do not believe in the world empowering women.

We believe in women empowering the world!

Journalist, activist, game-changing artist, mind-body scientist, international solidarist?

Join the tribe

Copyright © 2020 Vileine

To Top